Afrikaans/Afrikaanse werkwoorden

De vervoeging van werkwoorden is in het Afrikaans aanzienlijk vereenvoudigd, vergeleken met het Nederlands.

De verleden tijd

Het opvallendste verschil is dat de onvoltooid verleden tijd (praeteritum), zoals "ik praatte, ik liep, wij zagen" in het Afrikaans bij bijna alle werkwoorden verdwenen is. Het Afrikaans kent alleen:

"ek loop - ek het geloop"

Nederlands heeft:

"ik loop - ik liep - ik heb/ben gelopen"

Dat betekent dat de "taakverdeling" van de twee overgebleven tijden anders in het Afrikaans. In die gevallen waarin een Nederlandstalige "liep" zal gebruiken, wordt meestal "het geloop" gebruikt, maar er zijn ook gevallen waarin een uiting in de tegenwoordige tijd omgezet wordt.

Er zijn slechts enkele werkwoorden die nog wel een praeteritum bezitten. Een daarvan is het werkwoord wees ("zijn"), dat nog de onvoltooid verleden tijd "was" kent. Toch wordt ook deze vorm wat anders gebruikt dan in het Nederlands. Het is niet ongebruikelijk een voltooid verleden vorm als "hy was ... gewees" te horen, daar waar een Nederlandstalige "hij was ...." zou gebruiken. De volgende werkwoorden hebben nog een verleden tijd; het zijn voornamelijk (modale) hulpwerkwoorden:

tegenwoordig	verleden
is	was
kan	kon
sal	sou
moet	moes
wil	wou
nog zelden gebruikt:
mag	mog
dink	dag/dog
het	had
weet	wis

De vormen

Er zijn maar weinig vormen, meestal dus alleen een tegenwoordige vorm ("loop") en een voltooide (:geloop"):

ek loop - ek het geloop

jy loop - jy het geloop

hy, sy, dit loop - hy, sy, dit het geloop

ons loop - ons het geloop

julle loop - julle het geloop

hulle loop - hulle het geloop

Er zijn dus ook geen verschillende vormen voor de tweede/derde persoon ("loopt) of het meervoud ("lopen). Ook de onbepaalde wijs is eenvoudig "(te) loop". De enige uitzonderingen daarop zijn de werkwoorden "zijn" en "hebben":

wees - ek is - ek het gewees

hê - ek het - ek het gehad

Toekomende tijden worden met het hulpwerkwoord "sal" gevormd

ek sal loop

Net in het Nederlands is hier een verleden tijd van, die een voorwaardelijkheid uitdrukt:

ek sou loop

De enige andere vorm is het tegenwoordig deelwoord "lopende" dat nog minder gebruikt wordt dan in het Nederlands, maar soms wel tot wat afleidende vormen aanleiding geeft.

Het werkwoord "behoren" bijvoorbeeld is "behoort" in het Afrikaans.

dit behoort - dit het behoort

Dit werkwoord heeft dus de -t van de derde persoon geërfd, mogelijk omdat het vooral in derde persoon gebruikt werd. Het tegenwoordig deelwoord is wel 'gewoon' "behorend(e)". Voor Nederlandstaligen is dat allicht makkelijker aan te voelen dan voor bijvoorbeeld een Engelstalige Zuid-Afrikaan die Afrikaans leert. En ja, de meeste Engelstaligen zijn behoorlijk tweetalig.

Sterke werkwoorden

De sterke werkwoordsklasse is in het Afrikaans bijna geheel verdwenen. Bij de paar overgebleven gevallen heeft het Afrikaans veelal een andere vorm behouden dan een Nederlandstalige zou verwachten. Als voorbeeld het werkwoord "verliezen":

ek verloor - ik verlies

ek het verloor - ik heb verloren

ek sal verloor - ik zal verliezen

die verlorende party - de verliezende partij

Soms wordt een sterk voltooid deelwoord nog wel als bijvoeglijk naamwoord gebruikt, maar niet om de voltooide tijden te vormen:

Die projek is daarom 'n versigtig gekose stel aktiwiteite wat gekies word met die doel om die hulpbronne (tyd, geld, mense, materiale, energie, ruimte, voorrade, kommunikasie, kwaliteit, risiko ens.) sodanig in te span dat die voorafbepaalde doelwitte bereik word.

Lijdende vorm

Zoals in het Nederlands is er een lijdende vorm met "word" (worden) en "wees" (zijn):

dit word gebruik - dit is gebruik

dit sal gebruik word - dit sal gebruik wees.

Ergatieve werkwoorden

In het Nederlands wordt "zijn" ook gebruikt bij sommige voltooide werkwoorden die niet passief zijn, maar een proces of een beweging voorstellen:

het vet stolt - het is gestold

ik val - ik ben gevallen

In het Afrikaans is dit (net als in het Engels) verloren gegaan, en wordt er ek het geval gezegd.

Scheidbaarheid

Het Afrikaans heeft net als het Nederlands basiswerkwoorden (loop), onscheidbare werkwoorden (beloop) en scheidbare werkwoorden (inloop) en zij gedragen zich vergelijkbaar met de Nederlandse werkwoorden.

ek loop - ek het geloop

dit beloop - dit het beloop

jy loop in - jy het ingeloop

In bijzinnen vindt net als in het Nederlands hereniging plaats:

jy hou op

ek weet dat jy ophou

Ook de uitgebreide infinitief (met te) gedraagt zich hetzelfde:

om te loop

om te beloop

om in te loop

Deelwoorden

Er zijn verschillen in hoe de deelwoorden gevormd worden.

Werkwoorden op -eer

Zoals in het Duits hoeven deze werkwoorden geen ge- te krijgen in het voltooid deelwoord

Hy het dit probeer.

Terugkerende -t-

Bij werkwoordstammen die in het Nederlands op -cht eindigen is de -t in de opbepaalde wijs weggevallen:

Bieg -- biechten

Gebieg -- gebiecht

Bij de verbogen vormen kan deze weer terugkeren, maar daarover bestaat onzekerheid. (De deelwoorden worden net als in het Nederlands niet zo vaak gebruikt.)

Biegtende, biegende? - biechtende

Gebiegte, gebiegde? - gebiechte

Sterk en zwak

In de vervoeging van de werkwoorden zijn de voltooide deelwoorden gewoonlijk zwak.

Ek het geskryf -- ik heb geschreven.

Maar als attribuut gebruikt zijn er nog wel sterke vormen

Geskrewe taal, bevrore vis

Soms komen deze naast zwakke vormen voor. De zwakke worden dan vaak in een wat alledaagser context gebruikt

'n geskryfde liedjie, die bevriesde bates

De onbepaalde wijs

In het Nederlands is de onbepaalde wijs gelijk aan de meervoudsvorm en kan zowel met als zonder het voorzetsel te gebruikt worden

lopen -- te lopen

behoren -- te behoren

De toekomende tijden worden ermee gevormd:

ik zal lopen

Bij scheidbare werkwoorden wordt de met te uitgebreide onbepaalde wijs gescheiden

nalopen -- na te lopen

In het Afrikaans is een aparte vorm van de onbepaalde wijs grotendeels verdwenen:

ek loop -- ek sal loop

ek behoort -- ek sal behoort

De werkwoorden wees en hê zijn een uitzondering. Zij hebben wel een aparte vorm voor de onbepaalde wijs:

julle is -- julle sal wees

ons het -- ons sal hê

Wel treedt net als in het Nederlands scheidbaarheid op bij uitbreiding met te

ek sal ophou

om op te hou -- (Opm: in het Afrikaans kan "om" gewoonlijk niet weggelaten worden)

Toch zijn er vooral bij de uitgebreide onbepaalde wijs soms nog fossiele resten van de Nederlandse vormen aan te treffen,

Ek verwag -- Dat is te verwagte

Ek maak -- Dat het daarmee te make

Ek weet -- Ek kom te wete

Ek behoort -- Na behore

Er treedt soms zelfs hypercorrectie op:

Dat is maklik te siene