Renaissance/Visie op renaissance

Traditioneel wordt de renaissance beschouwd als een op de middeleeuwen volgende cultuurhistorische periode die begon in Italië en gedurende ongeveer tweehonderd jaar invloed zou uitoefenen op kunst, denken, waarden en levensstijl van de Europeanen. Vanaf de 19e eeuw vond de term ook ingang als aanduiding voor een historische periode, als overgang tussen middeleeuwen en nieuwe tijd.

Volgens de traditionele 19e-eeuwse omschrijving betekende zij vooral een heraansluiting van het westen met de cultuur van de klassieke oudheid, de opname van kennis - met name wiskunde- uit het Arabisch, de herwaardering van het experiment, en de focus op het belang van het goede leven in het heden (zie humanisme). Er was sprake van een ware explosie van de verspreiding van kennis, veroorzaakt door de toepassing van de boekdrukkunst. Nieuwe technieken in kunst, poëzie en architectuur leidden tot een radicale verandering in de stijl en de inhoud van de kunsten en letteren. In deze visie verrees Europa na een lange periode als achtergesteld gebied en bloeide de handel op, gestimuleerd door de ontdekkingsreizen. De Italiaanse renaissance wordt daarom vaak bestempeld als het begin van het "moderne" tijdperk. De renaissance kwam op verschillende plaatsen op verschillende tijden ten einde. Toen de Italiaanse renaissance begin 16e eeuw begon af te lopen, was er in het noorden sprake van een verdere ontwikkeling, en de "Engelse renaissance" laat men zelf uitlopen tot in de 17e eeuw...

Een geromantiseerde visie op de renaissance als wedergeboorte van kunsten en letteren wekt de indruk dat het een periode was van ongestoorde vrede en vooruitgang. Niets is minder waar. Zo woedde er tijdens de renaissance in Europa de Honderdjarige Oorlog (1337-1453) tussen Engeland en Frankrijk, en het politieke landschap werd als gevolg van oorlogen, koninklijke huwelijkspolitiek (bijvoorbeeld de eenwording van de monarchie Spanje in 1479 onder Ferdinand II van Aragon en Isabella van Castilië), ontdekkingsreizen en grote veranderingen in handel en economie ingrijpend gewijzigd. Het was ook een tijd van gruwelijke godsdienstconflicten, die uiteindelijk zouden uitmonden in de reformatie en een verdeling van Europa in twee helften met verschillende en elkaar vijandig gezinde religies. Heksenvervolgingen bereikten een verschrikkelijk hoogtepunt tijdens de renaissance, en niet tijdens de middeleeuwen, en de Spaanse Inquisitie zorgde voor de verdrijving van alle Joden uit Spanje in 1492. Als gevolg van de ontdekkingsreizen, en met name van de kolonisatie van Afrika, floreerde ook de trans-Atlantische slavenhandel.

Onder meer door deze tegenstellingen groeit onder moderne historici het inzicht dat het hele concept van een 'renaissance' na de 'duistere middeleeuwen' bijzonder problematisch is. Meer daarover in een volgend hoofdstuk over de kritiek op gebruik als historische periode.