Sociale geschiedenis van Byzantium/Kerk

Inhoudsopgave

3. Kerk

Kerk

Al sinds 381 stond er een patriarch aan het hoofd van de Byzantijnse kerk en vanaf 457 kroonde deze de keizer. Onder de patriarch stonden de bisschoppen die elk leiding gaven aan een (groot) aantal priesters en parochies. Al in de vijfde en zesde eeuw waren de kloosters en hun monniken belangrijker dan de kerk in de steden. Priesters, monniken en leken vielen echter allen onder de keizerlijke rechtspraak. De Aya Sophia was een belangrijke kerk in Constantinopel.

De kerk had al tijdens het concilie van Trullo in 692 maatregelen getroffen om bepaalde gebruiken en feesten van het volk te onderdrukken. Zeker als die feesten naar de mening van de kerk teveel banden hadden met het oude polytheïsme zoals de Griekse mythologie. Carnaval vieren was bijvoorbeeld een eeuwenoude volkstraditie en een voortzetting van de antieke Dionysische feesten. De kerk had de antieke Griekse god Dionysos echter gedegradeerd tot een demon. Verder vond de kerk dat lachen afkeurenswaardig was. Ondanks het herhaalde verbod van de kerk vierde het volk toch gewoon carnaval. Gemaskerde mannen en vrouwen dansten op straat en lachten.

De kerk verbood tevens alle andere vormen van vermaak zoals het theater en de wagenrennen in de hippodroom maar het volk trok zich daar niet echt veel van aan.

Er werd elk jaar een processie gehouden waarbij de gelovigen vanuit de heuvels van Constantinopel afdaalden naar de haven onder het zingen van hymnen die door de keizer zelf waren gecomponeerd. Het doel van deze processie was de relikwieën van de heilige Lazarus. De keizer vervulde af en toe dus ook een rol in de kerk. Van de andere kant vroeg de overheid ook vaak de tussenkomst van monniken bij openbare aangelegenheden.

Rond de negende en tiende eeuw begon de kerk zichzelf boven de keizer te plaatsen en verwachtte ze ook van hem gehoorzaamheid.

Heiligen

Christus werd natuurlijk door iedereen vereerd
Maria werd vereerd als beschermster van de troepen.
De heilige Michaël werd vereerd als begeleider van de zielen in het hiernamaals.
De heilige Demetrius waakte over Thessaloniki, de tweede stad in het Rijk.
De profeet Elia was verbonden met de zon, een symbool van de keizer.

De bekende heiligen die in de hagiografieën werden beschreven, waren meestal niet op jonge leeftijd geestelijke of kloosterling geworden. Zij waren als kind of adolescent door hun ouders naar Constantinopel gestuurd en hadden daar een carrière gemaakt in het publieke domein. Vaak hadden ze een hooggeplaatste beschemheer. Pas op latere leeftijd waren ze in een klooster getreden. Ze hadden tijdens hun leven een aantal wonderen verricht, maar pas na hun dood begon er een openbare vereringscultus rond hun graf. Zij kregen dan een feestdag en er werden iconen met hun beeltenis gemaakt. Soms echter was de patriarch het er niet mee eens dat vrome mensen iemand als een heilige gingen vereren en daagde hij hen voor zijn gerecht.

Ook vrouwen konden heilig worden.

Demonen

Hoewel alle antieke godheden door de kerk tot demonen waren gedegradeerd, bleven ze een rol spelen in de magische praktijken van privépersonen. In de elfde eeuw begonnen ook de intellectuelen te geloven in zaken als astrologie, magie en alchemie. Het was een traditie om van elk pasgeboren kind van de keizer een geboortehoroscoop te maken.

De mensen dachten dat die demonen overal waren maar vooral in het huis, in verlaten oorden, in ruïnes en in het water. De waterdemonen waren overgenomen uit de mythologische wereld van de Zuid-Slavische volkeren. In de late Oudheid waren demonen nog onduidelijke en mysterieuze wezens geweest, maar in de negende en tiende eeuw kregen ze een naam, een plaats, een bijzonder vermogen en zelfs een lichaam. Bijna alle Byzantijnen geloofden in het bestaan ervan. In de tiende eeuw droegen vrouwen met goud belegde amuletten om hen tegen hun invloed te beschermen. Er was een antieke demon die barende vrouwen belaagde en daar geloofden velen tot in de twintigse eeuw aan.

Iconen en beelden

Veel mensen hadden liturgische voorwerpen in huis: boeken over heiligen, iconen, relikwieën en kruisbeelden. Iconen stonden of hingen dus niet alleen in kerkgebouwen maar ook bij mensen thuis. De armen hadden goedkope iconen die tot in het oneindige gereproduceerd werden. De rijken hadden ivoren kistjes met relikwieën en zij hadden hun iconen en heiligenbeelden uitgestald in een kast die in een speciale hoek van het huis stond.

Van de iconen werd gedacht dat hun aanbidding zou leiden tot een gunstig verloop van dagelijkse gebeurtenissen. Zo bad men bijvoorbeeld tot de icoon van een bepaalde heilige voordat men een contract afsloot.

In de achtste en negende eeuw had er een soort beeldenstrijd gewoed, het iconoclasme. De verering en de vervaardiging van afbeeldingen van Christus en de heiligen werden bestreden door de iconoclasten, geleid door de keizer die overigens ook vond dat de monniken teveel macht kregen. En de aanbidding en vervaardiging van de iconen werden verdedigd door de iconodoulen, de monniken en een groot deel van het volk, die vonden dat de staat zich teveel bemoeide met godsdienstige aangelegenheden.

Iedere monnik en iedere privépersoon vereerde zo'n beetje zijn eigen heilige en icoon totdat in de tiende eeuw de heiligenlevens gebundeld werden en er canonnieke voorschriften kwamen voor de iconenschilders (meestal monniken) zodat de wildgroei aan heiligenverering enigszins aan banden werd gelegd.

Op reis nam men wel eens kleine iconen mee. Die waren (met tempera) ofwel op hout ofwel op steen geschilderd en soms met bladzilver of bladgoud versierd.

Medaillons met de beeltenis van een heilige werden soms om de hals gedragen.

Byzantijnse icoon, 12e eeuw)
Byzantijnse icoon
Martelaren, 6de-7de eeuw
Medaillon van St. Demetrius. Goud en email, Byzantium, ca. 1100.

Ketters

In de tiende eeuw ontstond in Bulgarije de ketterse sekte der bogomielen. Deze sekte keurde al het aardse en het "vlees" totaal af en verwierp de kerk als hiërarchisch instituut. In de elfde eeuw werden de bogomielen ook in Byzantium actief.

Deze sekte was een voortzetting van zeer oude stromingen binnen het oosterse christendom zoals de Paulicianen, een gnostische stroming. In de elfde eeuw kreeg deze leer een theoretische basis en groeide het aantal volgelingen.

Bogomielen wezen de kerkelijke hiërarchie af.
Een kerkgebouw vonden zij niets meer dan een gebouw voor gemeenschappelijke bijeenkomsten.
De doop was voor hen niets dan water: de doop van Christus had, volgens hen, plaatsgevonden door de Geest en niet door het water.
Wie zich tot hun geloof bekeerden, werden eerst onderzocht totdat men vond dat zij het juiste geloof hadden. Daarna werden hen het evangelieboek en de handen van misdienaren opgelegd, mannen en vrouwen tezamen.
De hostie was alleen brood en veranderde niet in het lichaam van Christus net zo min als de wijn in Zijn bloed veranderde.
Priesters en heiligen waren gewone mensen.
Het kruis vereerden ze niet.
Het enige gebed dat ze accepteerden was het "Onzevader".
Ze verwierpen het huwelijk: ze raadden zelfs degenen die zich tot hun geloof bekeerden aan om te scheiden.
De biecht nam men elkaar af, mannen en vrouwen door elkaar.

De Bogomielen werden onder Alexios I Komnenos (1048-1118) vervolgd. Ze verstopten zich toen als het ware onder de orthodoxen door "trouw" hun missen en kerken te bezoeken (die volgens hen toch van nul en generlei waarde waren), ze lieten zich dopen (niets dan water), trouwden en gingen ter biecht (dat hinderde hen niet want het had geen enkele waarde). Sommigen werden zelfs monnik en droegen een habijt.

Biecht

Tijdens de biecht bekenden de gelovigen hun zonden. Leken kregen in de tiende en elfde eeuw een boete opgelegd die verder ging dan de geestelijke straffen die in de vierde eeuw werden opgelegd. Deze boetes werden mogelijk beschreven in de penitentieboeken zoals ze uit de elfde eeuw gevonden zijn, en die vermoedelijk overeenkwamen met de boeteboeken uit de vroege Middeleeuwen van West-Europa.