Griekse mythologie/De oergoden
De oergoden zijn in de Griekse mythologie de godheden die de basis vormden voor de wereld zoals de Grieken die kenden. De oude Grieken hadden verschillende ideeën over het ontstaan van de wereld.
Hesiodus ging ervan uit dat Chaos (de leegte, de oermassa van waaruit al het andere voortkwam) het begin van de (goden)wereld was.[1]
Chaos
[bewerken]
Volgens het Oude Testament, de Joden en daarvoor wellicht de Babyloniërs schiep God de wereld. God was niet geschapen, maar eeuwig.
In de Noorse mythologie was er in het begin een oneindige afgrond. Daarna ontstonden twee werelden. Het Noorden, vol duisternis en nevel, en het Zuiden, vol heldere lichtglans. Zo hadden (en hebben) vele volkeren wel een 'verklaring over het ontstaan' van de wereld.
De Grieken hadden er een nog vager besef van. Alles was ontstaan, waardoor dat wisten ze niet te zeggen, het bestaan was blijkbaar genoeg. Met de wereld waren ook de Goden ontstaan, ze waren er geweest vanaf het begin van de wereld. Begrippen als onsterfelijkheid en eeuwigheid waren zo moeilijk dat ze het natuurlijk vonden dat de Goden, net als de mensen, van elkaar afstamden. Goden en godinnen met heldhaftige daden, maar ook met onhebbelijkheden. Ze wisten daarover heel wat te vertellen en de mythologische verhalen stonden en staan zo dicht bij het bevattingsvermogen van de mens dat ze heden ten dage nog steeds tot de verbeelding spreken.
In het werk 'Theogonie' van Hesiodos[2] wordt beschreven dat de eerste bestaande objecten uit het niets van Chaos (Grieks: Χαος, Khaos betekent 'leegte') kwamen[3].
Leegte of Niets is voor de mens een moeilijk te bevatten begrip, we zeggen vaak dat er altijd wel Iets moet zijn, maar dat komt omdat de mens er nog niet was en het Niets dus niet heeft kunnen ervaren.
Chaos is volgens sommige bronnen vrouwelijk, maar wordt vaker als onzijdig aangeduid. Het is een bodemloos gat waar alles eindeloos valt; niet naar beneden, want er is geen enkele oriëntatie mogelijk, maar alle kanten op. Uit deze uitgestrekte en duistere wanorde ontstond orde, in de vorm van de Gaia, de Aarde, het enige dat houvast biedt. Ze maakte samen met Chaos de bergen met de zee Pontos en de hemel Ouranos. In samenwerking met Chaos schiep Eros de vogels.
Tijdens de oorlog tussen de Titanen en Olympianen zouden de gemoederen zo hoog oplopen, dat Chaos door de hitte bevangen raakte.
Volgens Hesiodos gebeurde het creëren van leven in de godenwereld op twee manieren; door seksuele interactie (de 'uitspattingen' van Zeus zijn daar een voorbeeld van) of door deling. Het is opvallend dat veel 'slechte' goden, wezens en hun concepten (Dood, Sarcasme, Misleiding, enzovoorts) in de Griekse mythologie 'geboren' zijn uit deze laatste manier van voortplanting. Interessant is om zich af te vragen of daar toen al het huidige laboratoriumtechnische creëren van leven (bijv. klonen) mee bedoeld was.
Uit dit Niets ontstonden de eerste Griekse (oer)goden, de kinderen van Chaos:
Nyx
[bewerken]_-_La_Nuit_(1883).jpg)
Nyx (Grieks: Νύξ). De Griekse oergodin van de nacht die gehuld in zwarte wolken langs de hemel reed in een strijdwagen met twee paarden ervoor, terwijl zij de donkere nevels van haar 'broer' Erebos over de aarde legde. Soms werd ze afgebeeld als gevleugelde godin.
Zelfs Zeus had veel respect voor haar en deed zijn best haar niet ontevreden te stellen. De godin werd in het oude Griekenland zelden echt vereerd; het kwam vaker voor dat zij op de achtergrond bij een andere cultus optrad. In de tempel van Artemis op Ephesus staat een beeld van de Nacht, en ook was ze in de Spartaanse religie de moeder van Slaap en Dood.
Nyx werd geboren uit Chaos, net als Erebos (de duisternis) en samen kregen zij twee kinderen:
Daarna kreeg ze nog meer nageslacht, ditmaal zonder Erebus:
- Momos, de schuld
- Ponos, de inspanning
- Moros, het naderend onheil
- Thanatos, de dood
- Hypnos, de slaap
- De Hesperiden[4]
- Nemesis, de wraak
- Apate, de misleiding
- Philotes, de vriendschap
- Geras, de ouderdom
- Eris, het conflict[5]
Erebos
[bewerken]
Erebos (Έρεβος). De god van de duisternis. Geboren uit Chaos omringde hij met zijn dichte nevels de randen van de platte aarde, en vulde de donkere plaatsen eronder. Geholpen door zijn zuster Nyx, die deze donkere sluier elke avond over de aarde leidde, terwijl hun dochter Hemera de nacht elke ochtend weer verdreef.
Behalve Hemera had Erebos nog een kind met Nyx, Aether.[6]
De god van de duisternis werd soms vereenzelvigd met Hades, de god van de dood. Volgens sommige latere mythes was Erebos deel van de onderwereld (ook Hades geheten); de doden moesten door zijn gebied trekken alvorens de rivier de Acheron over te steken en aan te landen in de onderwereld.
Ook zou Erebos de verpersoonlijking zijn van de 3 kringen van duisternis rond Tartaros, het dodenrijk.
Het woord Erebos stamt vermoedelijk af van het woord voor duisternis en nacht in een vroege Indo-Europeaanse talen. Het zou ook kunnen afstammen van het Hebreeuwse "erebh" dat de zonsondergang (en dus de inval van de duisternis) aanduidt.
Aither
[bewerken]Aither (Αιθήρ) is de god van de atmosfeer, de bovenste luchtlaag, die de goden inademen (in tegenstelling tot Aer, de 'gewone', aardgebonden lucht die stervelingen inademen). Volgens de oude Grieken was hij de substantie waaruit licht zich vormde. Aither is de ziel van de wereld, hij omhult bergtoppen, wolken, sterren (dit zouden geconcentreerde vuren van Aither zijn), de zon en de maan. Hij stond ook bekend als Zeus' verdedigingslinie, omdat hij de aarde (Gaia) van de onderwereld (Tartaros) scheidde. Boven Aither bevindt zich de hemelkoepel van Ouranos.
Volgens Hesiodos was Aither de zoon van Erebos en Nyx. 's Avonds hing Aithers moeder Nyx een sluier van duisternis tussen hem en Aer en liet zo de nacht vallen. 's Ochtends joeg Aithers zuster en vrouw Hemera deze mist uiteen.
Aithers vader Erebos wordt ook wel als de derde soort lucht gezien, de lucht van de donkere onderwereld. Aithers vrouwelijke tegenhangster is Aithre (Theia), Titane van de heldere blauwe lucht en moeder van de zon en maan.
In de Griekse mythologie is het veelal onduidelijk hoe de familiebanden precies liggen, omdat bronnen elkaar tegenspreken. Hieronder staan de goden en andere wezens welke, volgens andere bronnen Aither's kinderen zouden zijn, samen met hun moeders.
- Ouranos de hemel (van Gaia of Hemera)
- Gaia de aarde (van Hemera)
- Thalassa de zee (van Hemera)
- Vele demonen (geesten), zoals pijn en lijden, woede, verdriet en rouw.
Hemera
[bewerken]Hemera ('Ημερα) was in de Griekse mythologie de goddelijke personificatie van de dag. Volgens de mythe zou Hemera Tartaros verlaten wanneer Nyx (de nacht) binnenkwam en vice versa. Zo verklaarden de Grieken de natuurlijke wisseling tussen dag en nacht. De Godin van de Dag werd geassocieerd met Eos, de Godin van de Dageraad.[7]
Hemera werd meestal gezien als de dochter van Nyx en Erebos. Hemeras broer was Aither. 's Ochtends joeg Hemera de donkere mist uiteen, waardoor de helderblauwe aether weer zichtbaar werd. De zon speelde voor de oude Grieken dus geenszins een belangrijke rol in de wisseling van dag en nacht.
Thalassa
[bewerken]Thalassa (Grieks: Θάλασσα}, een van de Griekse oergoden van de zee, is de dochter van Hemera en Aether.[8]
Ze is een van de Griekse oergoden, bekend als de "vismoeder" of de moeder van alle leven in zee. Ze personifieerde de Middellandse Zee. Met de god Pontos baarde ze de negen Telchines (viskinderen).[9]
Chronos
[bewerken]
Chronos (Grieks: Χρόνος)is de personificatie van tijd. In het Nederlands zijn woorden als kroniek en ook chronisch van zijn naam afgeleid.
Hij stamt af van de Griekse oergod Chaos en wordt meestal voorgesteld als een oude man met een lange grijze baard. Zijn attributen zijn de zandloper en de zeis.
Hij wordt vaak verward met de Titaan Kronos en komt in de mythologische verhalen dan ook niet veel voor.
Gaia
[bewerken]
Gaia (Grieks: Γαια of Γη). De oermoeder, de Aarde, die ontstond uit de Chaos aan het begin der dingen.
Chaos bevatte alle basisbestanddelen, de vier elementen aarde, water, lucht en vuur. Daaruit ontstond onder anderen Gaia, de godin van de natuur[10], afgebeeld als een mollige vrouw, vaak oprijzend uit de grond, altijd eraan verbonden. De Aarde zelf werd door de oude Grieken gezien als een platte schijf, omringd door de rivier Okeanos (de oceaan), de hemelkoepel van Ouranos ondersteunend.
Volgens de Griekse sagen en mythen bracht de oergod Eros Gaia ertoe zich te verbinden met het water en de lucht waarna zij de zee (Pontos) en de hemel (Ouranos) voortbracht. Ook kwamen de Titanen, de drie eenogige Cyclopen en de drie honderdarmige reuzen uit oermoeder Aarde voort. Deze laatsten heetten Briareus, Gyes en Cottus en hadden elk ook vijftig hoofden. Mogelijk zijn de Titanen en de Cyclopen verwekt door Ouranos.
Gaia's moederliefde speelt in de verhalen een grote rol. Toen Ouranos zich bedreigd voelde door de gigantische Cyclopen en hen opsloot in de afgrond Tartaros, probeerde zij haar kinderen tegen hem te beschermen. Ook de monsterlijke Hekatoncheiren werden door hem gehaat en stopte hij weg in de aarde. Gaia kon deze kwelling niet verdragen en zon op wraak. Zij vroeg de Titanen haar te helpen, maar verschrikt zwegen zij allen. Alleen de jongste, Kronos, gaf aan haar oproep gehoor. Gaia liet in haar aardse schoot het ijzer ontstaan, maakte een scherpe zeis en gaf dit als wapen aan Kronos. Geholpen door het duister van de nacht verminkte hij zijn vader Ouranos en nam de heerschappij van hem over. Hierdoor kwamen misdaad en geweld in de wereld.
Deze daad van geweld had nog meer gevolgen, want uit de bloeddruppels die in de aarde vielen ontsproten de Giganten, een reuzengeslacht, en de Erinyen, de afschuwelijke wraakgodinnen. Bovendien werd er een orakel over Kronos uitgesproken dat een van zijn eigen zonen hem eveneens van zijn troon zou stoten. Zijn zoon Zeus zou het orakel inderdaad uitvoeren.
Gaia speelde later nog een belangrijke rol in de tweede grote oorlog om de hemelheerschappij, tussen Zeus en zijn tegenstanders, de monsterlijke Giganten. Zij kon niet aanzien dat haar kinderen in Tartaros werden gekweld en riep hen op de strijd met Zeus aan te binden. Dit deden zij, maar zonder succes. Zeus was na deze oorlog voorgoed de grote hemelheerser geworden.
Tartaros
[bewerken]
De Tartaros (Grieks: Τάρταρος) is een deel van de onderwereld in de Griekse mythologie, het grote, treurige rijk onder de aarde, 'even ver verwijderd van de aarde als de aarde verwijderd is van de hemel'. Dat zou volgens Hesiodos betekenen dat een koperen aambeeld er negen dagen en nachten over zou doen om van het oppervlak van Gaia (de aarde) naar de onderwereld te vallen.
In dat schimmenrijk zwaaide de god Hades, broer van de oppergod Zeus, de scepter. Daarmee had Hades ook de leiding over Tartaros, het ergste deel van de onderwereld.
In de Tartaros werden de geesten van de gestorvenen, die in het leven uitzonderlijk slechte dingen hadden gedaan of de goden hadden uitgedaagd (onder anderen Tantalos en Sisyphus, gestraft. Ook werden er van tijd tot tijd reuzen en monsters gevangen gehouden, wanneer zij de toorn van de goden hadden opgewekt. Dat was bijvoorbeeld het geval met de Cyclopen en de Hekatoncheiren, die door Ouranos gevangen werden gehouden en later door Zeus bevrijd. Zeus zelf hield de Giganten daar gevangen, tot ze met behulp van hun moeder Gaia losbraken om een oorlog tegen zijn heerschappij te beginnen.
De Tartaros werd bewaakt door de Erinyen, afschuwelijke vrouwen met slangen op hun hoofd in plaats van haar, met vleugels als vleermuizen en met grote, vurige ogen. Zij droegen brandende fakkels in hun handen en zwepen met metalen weerhaken. Deze Erinyen konden ook naar de aarde komen om mensen te straffen die hun kinderen, hun ouders of oude mensen wreed behandeld hadden of een moord op een familielid op hun geweten hadden zoals Orestes.
Bij Gaia had Tartaros een zoon, Typhon.
Eros
[bewerken]
Eros de oergod is minder bekend dan zijn naamgenoot, de god van de (zinnelijke) liefde. Hij zou de god zijn van de universele liefde.
Volgens Hesiodos is hij ontstaan gelijk met Tartaros en Gaia.[11]
Typhon
[bewerken]
Typhon (Τυφάων-Typháôn) of Typhoeus (Τυφωεύς-Typhôeús) (van τῦφος-tỹphos, de brandende) was een geweldige reus, die in Cilicië, het land van de Arimoi, bedolven lag onder de grond, die Zeus op hem had geworpen.
Hij was de jongste zoon van Gaia, door Tartaros bij haar verwekt, nadat de Titanen door Zeus waren verslagen. Typhon heeft honderd vuurspuwende drakenkoppen, met fonkelende ogen en schrikwekkende stemmen. Hij is verbazingwekkend groot, zodat hij met zijn hoofd tot in de sterren en met zijn uitgestrekte handen van het oosten naar het westen reikt.
Zijn streven is om de heerschappij te verwerven over goden en mensen, maar Zeus overwint hem na een vreselijke strijd en sluit hem op onder de Etna. Zijn vrouw en kinderen behielden hun vrijheid om als uitdaging voor heroën als Herakles te dienen.[12]
Volgens latere sagen konden de goden zijn aanval niet doorstaan. Zij vluchtten naar Egypte en deels verborgen zij zich daar, deels veranderden zij zich in dieren. Slechts Zeus waagde het met Typhon een tweegevecht aan te gaan en beproefde hem te bestrijden met zijn bliksem en met een harpoen, maar ook Zeus werd overwonnen.
Bij Echidna, zo verhaalde de mythe verder, was hij de vader van vele afgrijselijke monsters, zoals van de Chimaira, van de hond Orthrus, de draken, die de Hesperiden en het Gulden vlies in Colchis bewaakten, van de Sphinx, van Cerberus, van de Gorgonen, van Scylla, de slang van Lerna, de Nemeïsche leeuw en de adelaar, die de lever van Prometheus afknaagde. Ook alle verderfelijke stormwinden heten uit hem te zijn ontsproten. Zijn woonplaats werd gesteld in verschillende streken, die door hun vulkanische aard uitmunten.
Echidna
[bewerken]Echidna(Grieks: Ἔχιδνα Ekhidna) of Delphyne (Grieks: Δελφύνη Delphúnê) is een monster uit de Griekse mythologie, wier naam "Vrouwelijk Serpent" betekent. In de Theogonia van Hesiodus werd ze de moeder van alle monsters genoemd, nadat Typhon haar had bevrucht. Echidna wordt over het algemeen beschouwd als een dochter van Gaia en Ouranos.[13]
Nadat Typhon en Echidna hadden geprobeerd de Olympus aan te vallen werd Typhon door Zeus opgesloten onder de vulkaan Etna, maar Echidna en haar kinderen werden vrijgelaten om als uitdaging voor helden te dienen. Zij zelf werd later door de honderdogige Argos gedood.
Ouranos
[bewerken]
Ouranos (Grieks: Oυρανός) is de personificatie van de hemel. Volgens Hesiodus hangt deze hemelkoepel zo hoog boven de aarde (Gaia) als Tartaros onder haar ligt. Een bronzen aambeeld zou tien dagen nodig hebben om vanaf Ouranos naar het aardoppervlak te vallen. Ouranos werd zelden afgebeeld als een persoon[14]
Ouranos is de zoon en echtgenoot van Gaia, de Aarde. Zij vormen het oudste godenpaar en zijn verantwoordelijk voor de creatie van vele mythologische figuren, waaronder de Cyclopen, de Titanen, en de Hecaton-chiren. Uit angst voor zijn kroost verbande Ouranos de Cyclopen, de Titanen en de Hecatonchiren. Uiteindelijk wordt hijzelf door de Titaan Kronos, zijn zoon, gecastreerd met de hulp van zijn eigen vrouw, Gaia. Zijn genitaliën vallen in de zee, en hier wordt Aphrodite uit geboren. Vanaf Ouranos' castratie heerst Kronos met zijn zuster en vrouw Rhea over de wereld.
Pontos
[bewerken]Pontos is een god uit de Griekse mythologie, die de zee voorstelde. De meeste schrijvers uit de Oudheid noemen hem de zoon van de aarde (Gaia) en de lucht (Aither), maar Hesiodus schrijft in zijn Theogonie dat Gaia hem baarde zonder mannelijke bevruchting.
Pontus had met zijn moeder vele kinderen, waaronder Nereus en Thaumas, die het wonderlijke van de zee vertegenwoordigden, Phorcys en Ketos die de gevaarlijke aspecten belichaamden, en Eurybia. De zeegodin Thalassa baarde Pontos de Telchines.
Eurybia
[bewerken]Eurybia (Εὐρύβια(Eurúbia) of Εὐρύβιη(Eurúbiê)) is de dochter van Pontos en Gaia.
Samen met de Titaan Krios kreeg zij drie kinderen:
- Astraeus
- Pallas
- Perses
Zij heerste, net als haar kleinkinderen (de winden, de sterren, de maan en de overwinning, kracht en macht van de zeesuprematie), over de zee.
Nereus
[bewerken]Nereus is een Griekse godheid die, in tegenstelling tot Poseidon, hoort bij de voor Olympische generatie. Dit komt omdat hij de zoon is van de zee, Pontos en van de aarde, Gaia. Nereus is vriendelijk maar ook sluw, hij wordt afgebeeld als een man op oudere leeftijd met het onderlichaam van een vis en het bovenlichaam van een man.
Thaumas
[bewerken](Oudgrieks: Θαύμας, de wonderbaarlijke) is een figuur uit de Griekse mythologie. Hij is de zoon van Pontos (Zee) en Gaia (Aarde), de echtgenoot van Elektra (dochter van Okeanos en Tethys) en de vader van Kelaino, Aëllo en Okypete (= Harpijen) en Iris.
Al sinds Hesiodos wordt Thaumas genoemd als vader van de Harpijen en Iris die frequent 'dochter van Thaumas' als bijnaam krijgt.
Phorcys
[bewerken]Phorcys is een god van de zee. Zijn ouders waren Gaia en Pontos. Met zijn zuster Ketos, het zeemonster, kreeg hij vele kinderen.
Ceto
[bewerken]
Ceto (Κητώ(Kêtố), zeemonster, van Κῆτος(Kễtos), grote vis, enorm groot dier dat in het water leeft, in het bijzonder: walvis).
Het sterrenbeeld Walvis (Cetus) is naar Ceto vernoemd en is in de Griekse mythologie een zeemonster. Ze is de dochter van Gaia en Pontos.
Voor de Grieken personifieerde zij de gevaren van de zee en de monsters die erin huisden. Ceto was de echtgenote van haar broer Phorcys, met wie zij vele kinderen kreeg:
Voetnoten:
- ↑ Volgens Homerus waren Oceanus en Thetis de ouders van alle goden.
In de werken van Orpheus stond Nyx aan het begin van alles.
De lyrische dichter Alcman zette de waternimf Thetis aan het begin van de wereld. Deze godin creëerde vervolgens poros (πόρος, 'pad'), tekmor (τέκμωρ, 'teken') en skotos (σκότος, 'duisternis').
In Plato's Timaeus schiep een Demiurg de wereld.
Volgens Empedocles stonden Aphrodite en Ares aan het begin van de schepping: zij weefden het universum uit de vier elementen, met behulp van liefde en strijd. - ↑ In dit boek zal hoofdzakelijk van de Theogonie worden uitgegaan.
- ↑ In 'Metamorphosen' van Ovidius wordt Chaos beschreven als een ruwe, onverwerkte massa: een levenloze klomp, niet gefatsoeneerd en onaangepast. De moderne betekenis van het woord 'chaos' is dan ook 'totale wanorde'. In Chaos lagen als het ware alle zaden opgeslagen, die later zouden uitgroeien tot alle bestaande materie.
- ↑ Volgens andere bronnen waren zij de dochters van Atlas
- ↑ Volgens andere bronnen was zij de dochter van Zeus en Hera
- ↑ Andere bronnen zeggen dat ook Moros, Charon en zelfs de oergod Eros hun kinderen zijn, al neemt men van de laatste god over het algemeen aan dat deze een broer van Erebos was. Sommigen zien nog Thanatos, Hypnos en Eris als zijn kinderen.
- ↑ In sommige werken worden zij als één en dezelfde godin voorgesteld.
- ↑ Volgens sommige bronnen zijn Gaia en Ouranos ook kinderen van dit paar.
- ↑ Thalassa wordt soms ook genoemd als de moeder van Aphrodite.
- ↑ Het idee van een natuurgodin is niet van de Grieken afkomstig. Gaia/Gaea is veel ouder dan de Griekse beschaving. Er is echter niet bekend hoe oudere volken haar genoemd hebben. Archeologen hebben beeldjes van Gaia gevonden uit het begin van de steentijd. Ook nu wordt ze door paganistische religies nog vereerd, hetzij als godin, hetzij als natuurkracht. Ook bij de Noord-Amerikaanse indianen zijn godheden te vinden die overeenkomst tonen.
- ↑ Volgens sommige bronnen zouden Gaia, Tartaros en Eros onafhankelijk van Chaos zijn ontstaan. Andere bronnen spreken over Eros als de zoon van Erebos en Nyx. Ook wordt hij wel gezien als de vader van Gaia.
- ↑ Er is een nauwe verwantschap tussen deze mythe en de Hittitische mythe over de stormgod Teshub die de strijd aangaat met de draak Illuyankas. Ook de voorstellingen in de Griekse kunst tonen een verwantschap met de Hittitische afbeelding van deze strijd, die gevonden werd in Malatya, Turkije. Typhon werd in de Griekse weergave van de Egyptische goden geïdentificeerd met Tabh of Seth.
- ↑ Soms wordt het zeemonster Ceto als haar moeder genoemd.
- ↑ De naam Ouranos wordt wel in verband gebracht met de godheid Varuna uit het hindoeïsme. Beide namen zouden komen van een Indo-Europese stam die 'bedekken' betekent. Deze theorie wordt echter niet alom aangehangen.