Onderwijs in relatie tot P2P/Sociale reproductie

Sociale reproductie is de overdracht van de sociale positie/de sociale afkomst van de ouders op het kind (Encyclo, 2014). Het gaat om het feit dat de sociale status van de ouders overgenomen wordt door de kinderen wegens een gebrek aan sociale mobiliteit. Dit mechanisme wordt concreet zichtbaar in de herhaaldelijke vaststelling dat er een correlatie is tussen de afkomst (SES) en studieresultaten (Hirtt, Nicaise en de Zutter, 2007).

Het onderwijs verhoudt zich op een belangrijke manier ten opzichte van sociale reproductie. In deze context wordt reproductie gezien als: de sociale ongelijkheid wordt omgezet in een onderwijs(interne)ongelijkheid en die onderwijsongelijkheid leidt terug naar sociale ongelijkheid. Het onderwijs zou een hefboom voor collectieve emancipatie moeten zijn, een hefboom voor sociale transformatie (Simons, 2014). Het onderwijs wordt echter gezien als het instituut dat een bepaalde vorm van sociale reproductie bevordert, zo machtsongelijkheden in stand houdt en zelf kan instaan voor het bestendigen van een culturele hegemonie (Wikipedia, n.d.). Ook actueel onderzoek lijkt deze theorie nog steeds te bevestigen. Onderzoekers zoals Hirtt, Nicaise en De Zutter (2007) wijzen er immers op dat de onderwijsdemocratisering de sociale ongelijkheden in het Vlaamse onderwijs niet heeft kunnen wegwerken. Het bestendigt in zekere zin zelfs de reproductie van sociale stratificatie.

Sociale reproductie en P2P

De link tussen sociale reproductie en peer to peer lijkt in de eerste plaats te gaan over het feit dat peer to peer meer sociale mobiliteit belooft. Dit doordat het bepaalde sociale reproductiepatronen in de samenleving kan doorbreken. In een peer-to-peer samenleving heeft iedereen evenwaardige mogelijkheden om bij te dragen aan het collectief project. Dit wordt aangeduid met de term equipotentialiteit. Elk individu kan bijdragen aan een peer-to-peer project, want iedereen is wel ergens goed in. Dit wil niet zeggen dat in peer-to-peer iedereen gelijke capaciteiten heeft, maar wel dat mensen met verschillende capaciteiten kunnen bijdragen tot verschillende, weliswaar gelijkwaardige, domeinen. Het is niet zo dat de ene mens beter is dan de andere. Als het effectief zo is dat een peer-to-peer samenleving aan iedereen gelijke kansen biedt om eender welke sociale positie in de samenleving te verwerven, dan zou het juist zijn te stellen dat peer-to-peer mechanismen de sociale reproductie zou kunnen opheffen of doorbreken (Bauwens & Lievens, 2013). Mensen hebben hun ‘positie’ binnen de gemeenschap niet te danken aan (sociale) afkomst of diploma’s, maar aan hun kennis (Bauwens & Lievens, 2013, p. 40). Er zijn geen diploma’s noodzakelijk om een taak uit te voeren (anticredentialisme). Je bouwt je ‘positie’ binnen de samenleving dus op basis van je bijdragen aan commons op (Bauwens & Lievens, 2013, p. 38). Commons zijn hulpbronnen die onder het gezamenlijk beheer van een groep of organisatie vallen. Je bent dan actief in verschillende netwerken en in elk netwerk bouw je een soort van identiteit op. Je identiteit wordt vervolgens een collectieve samenstelling van de verschillende identiteiten die je verwerft in de verscheidene gemeenschappen. Dit staat opnieuw in verband met sociale mobiliteit: je kiest zelf wie je wilt zijn in plaats van dat dit bepaald wordt door middel van sociale reproductie. In peer-to-peer vindt men dus ook niet de uitgesproken klassensamenleving terug. Iedereen draagt namelijk bij tot de commons. De positie en identiteit die mensen verwerven hebben ze te danken aan hun kennis. In die zin kan peer-to-peer gebruikt worden als hefboom voor menselijke emancipatie (Bauwens & Lievens, 2013).

Naast de invulling van sociale reproductie zoals hierboven verduidelijkt is, wendt Bauwens het begrip nog op een andere manier aan. Hij geeft aan dat het van belang is dat elk (peer-to-peer) productiesysteem zich sociaal moet kunnen reproduceren. Immers, zo stelt hij ‘een immaterieel peer-productieproject kan slechts collectief duurzaam zijn als voor elk individu dat niet langer bijdraagt aan het project iemand anders in de plaats komt'. Sociale reproductie lijkt in onze maatschappij echter pas mogelijk wanneer dit met het kapitaal verbonden wordt. Wat in onze samenleving onmogelijk lijkt, is dat iedereen zich voortdurend honderd procent vrijwillig inzet. Het is noodzakelijk dat mensen op de een of andere wijze toch een basisinkomen verwerven (Bauwens & Lievens, 2013, p. 30). Het basisinkomen dient om mensen de kans te bieden om deel te kunnen nemen aan het maatschappelijk leven. In peer-to-peer kunnen mensen een bijdrage leveren aan gemeenschappelijke goederen op basis van interesse en passie, ze krijgen hier echter niets voor in ruil. Om hieraan tegemoet te komen opteert Bauwens voor het invoeren van een gewaarborgd basisinkomen. Peer-to-peer kan zichzelf reproduceren als mensen, eventueel los van wat zij doen, onrechtstreeks een soort van tegemoetkoming krijgen. De inspanningen die mensen leveren moeten op een of andere manier kunnen worden onderhouden (Bauwens & Lievens, 2013).

Voorbeeld

In de huidige kennissamenleving is de rol van ‘herverdeler van kansen’ verschoven naar het onderwijs. Dit is potentieel de krachtigste hefboom voor sociale integratie van achtergestelde groepen. Tegelijkertijd is het onderwijs echter ook de instelling bij uitstek die bijdraagt tot de sociale reproductie van ongelijkheden (Hirtt et al., 2007). Nico Hirtt, verantwoordelijke van de studiedienst Oproep Voor een Democratische School (OVDS), publiceerde in 2012 een kwantitatief onderzoek op basis van de Pisa-resultaten (Hirtt, 2014, Retrieved from http://www.skolo.org/IMG/pdf/dossier_pisa_nl.pdf). Grafiek 20A, in dit rapport, toont het onderwijstype op 15 jaar naargelang de sociale herkomst (Hirtt, 2014, p. 37). Dit wordt bepaald op basis van socio-economische decielen (ESCS). Uit de grafiek blijkt dat de oriëntering in het Vlaams onderwijs sterk sociaal gedetermineerd is. De oriëntering naar de verschillende vormen in ons onderwijs hangt sterk samen met de sociale afkomst van de leerlingen. Van de kinderen die in het eerste socio-economisch deciel gesitueerd worden, lopen slechts twee op tien kinderen nog school in het Algemeen Secundair Onderwijs (ASO) op de leeftijd van 15 jaar. In het tiende deciel daarentegen, loopt de deelname aan het ASO op tot 87% van de leerlingen (Hirtt, 2014, p.38). De oriëntering in het Vlaams onderwijs wordt dus sterk bepaald door de sociale afkomst van leerlingen. Sociale ongelijkheid wordt hier gereproduceerd. Deze sociale reproductie start echter reeds in het lager of zelfs kleuteronderwijs en zet zich voort gedurende de hele schoolcarrière van de leerling. Sociale ongelijkheid speelt dus een niet te onderschatten rol in het onderwijs.

Een tweede voorbeeld van sociale reproductie, ditmaal in de context van productiesystemen, is het volgende. In een peer-to-peer samenleving creëren de gebruikers de gebruikswaarde. Er moet echter een manier bedacht worden om de gebruikswaarde die de gemeenschap voortbrengt beter te beschermen. Dmytri Kleiner, een Duitse softwareontwikkelaar, stelt een oplossing hieromtrent voor, namelijk de peer production license. Deze licentie zou bepalen dat de commons vrij beschikbaar blijven voor iedereen die ertoe bijdraagt, inclusief ethische bedrijven gedefinieerd als verenigingen voor maatschappelijke nut. Een kapitalistisch bedrijf zal echter wel moeten betalen voor de gebruikswaarde. Zo komt er een financiële stroom op gang ten gunste van de vereniging voor maatschappelijk nut die de commons beschermt en beheert. Mensen kunnen op deze manier voorzien in hun levensonderhoud. Bauwens wil daarom in de eerste plaats peer-to-peer systemen stimuleren die beheerd worden door verenigingen voor maatschappelijk nut. Deze organisaties zouden dan wel ‘winst’ mogen maken, om zich in hun basisonderhoud te voorzien, maar de ‘winst’ moet ondergeschikt zijn aan het sociale doel. Deze ‘winst’ kan dus eerder gezien worden als een indirect inkomen dan als winst in de kapitalistische zin van het woord. Daarnaast gebeurt op die manier de sociale reproductie van de commons voortaan binnen de commons zelf. De productiemiddelen zijn eigendom van de commoners, niet van externe aandeelhouders of kapitalistische bedrijven (Bauwens & Lievens, 2013).

Theoretische duiding

De meest gebruikelijke invulling van het concept sociale reproductie is deze die verwijst naar de reproductie of overerving van de sociale positie of plaats in de samenleving. Twee auteurs die een theoretische duiding geven van dit mechanisme zijn Bourdieu en Passeron in hun boek: Reproduction in Education, Society and Culture. Volgens Bourdieu en Passeron (1977) is er in elke samenleving een dominante cultuur te vinden. Dit is de cultuur van de midden- en hogere klasse. De hele samenleving is hierop gebaseerd en wordt tevens ook door deze cultuur gedomineerd. De dominante cultuur bezit dus een enorme macht, dit is altijd zo geweest. Doordat deze cultuur zich steeds opnieuw reproduceert kan het deze macht behouden. De lagere klasse heeft niet de macht om zich te reproduceren en zal hierdoor ook niet aan de macht kunnen komen. Een klassenstructuur reproduceert zichzelf dus voortdurend.

De reproductie van cultuur gebeurt volgens Bourdieu en Passeron (1977) zowel onbewust als bewust. In de opvoeding geven ouders waarden en normen mee aan hun kinderen. Zij worden als het ware gesocialiseerd door hun ouders. Bourdieu spreekt hier over het doorgeven van verschillende soorten kapitaal: sociaal kapitaal, cultureel kapitaal, economisch kapitaal en symbolisch kapitaal. Hier gebeurt de reproductie van cultuur vaak onbewust. In de onderwijscontext wordt de dominante cultuur vaak bewust gereproduceerd. Leerkrachten vertegenwoordigen de dominante cultuur en geven ook de waarden en normen hiervan door aan de leerlingen. Op die manier ontstaat er een afstand tussen de leerlingen uit een lagere cultuur en de leerkrachten, wat een negatief effect heeft op de schoolloopbaan van deze leerlingen. De hele schoolloopbaan van een leerling is dus afhankelijk van de sociale afkomst. Leerlingen die in een lagere sociale klasse geboren worden hebben het reeds vanaf de start van hun schoolloopbaan moeilijk in het onderwijs. Dit hele proces zal uiteindelijk de plaats van deze ‘leerling’ in de maatschappij bepalen. Als conclusie kan dus gesteld worden dat de ongelijkheid in de samenleving gereproduceerd wordt in de school (Mariën & Van den Cruyce, 2013).

Externe links

(1) Voor meer informatie over sociale reproductie zie: http://nl.wikipedia.org/wiki/sociale_reproductie

(2) Voor meer informatie rond het onderzoek van Hirtt, Nicaise en De Zutter rond sociale ongelijkheid op school, zie: https://lirias.kuleuven.be/bitstream/123456789/190010/1/PR26_20070907_ongelijkheid.pdf

(3) Voor meer informatie rond Bourdieu en de reproductietheorie is het e-book ‘Een blinde vlek voor cultuur’, geschreven door Dick Houtman te raadplegen. Zie: http://books.google.be/books?id=QUdqMThPt9EC&pg=PA128&lpg=PA128&dq=sociale+reproductie+bourdieu&source=bl&ots=XVNvqp98El&sig=lZQXj18MZgaXQiKFRf0CU3BRUPc&hl=nl&sa=X&ei=4k54VJ_cAa2y7Qa3voGACA&ved=0CD0Q6AEwAw#v=onepage&q=sociale%20reproductie%20bourdieu&f=false

(4) Voor meer informatie over het boek ‘Reproduction in Education, Society and Culture’ van Bourdieu en Passeron, zie: https://ppw.kuleuven.be/ecs/onderwijs/klassiekers/boekpaginas/bourdieu

(5) Voor meer info over de verschillende soorten kapitaal, geformuleerd door Bourdieu, zie: http://nl.wikipedia.org/wiki/Pierre_Bourdieu

Referenties

Bauwens, M. & Lievens, J. (2013). De wereld redden. Antwerpen, België: Houtekiet.

Bourdieu, P. & Passeron, J.C. (1977). Reproduction in Education, Society and Culture. London, United Kingdom: SAGE Publications.

Encyclo, 2014. Sociale reproductive. Retrieved from http://www.encyclo.nl

Hirtt, N. (2014). Pisa 2012 ontsluierd: De naakte cijfers. Retrieved from http://www.skolo.org

Hirtt, N., Nicaise, I., & De Zutter, D. (2007). De school van de ongelijkheid. Antwerpen, Belgium: Uitgeverij Epo.

Mariën, S. & Van den Cruyce, V. (2013). Bourdieu & Passeron - Reproduction in education, society and culture. Retrieved from https://ppw.kuleuven.be/ecs/onderwijs/klassiekers/boekpaginas/bourdieu

Simons, M. (2014). Onderwijs-samenleving/cultuur. Perspectieven vanuit educatieve literatuur.