Wereldliteratuur/Duitse literatuur

Duitse literatuur omvat doorgaans alle literatuur die in het Duits is geschreven. In traditioneel onderzoek omvat de term daarom ook literatuur van zowel Oostenrijkse als Zwitserse auteurs, auteurs uit voormalige Duitstalige gebieden in Oost-Europa en Duits-Joodse auteurs. De Duitse literatuur omvat een ongelooflijk aantal grote werken in zowel proza als poëzie, en het blijft moeilijk om al deze werken in begrijpelijke concepten zoals stijlen en perioden te plaatsen, die altijd oppervlakkig overlappend zullen lijken.

Tot de tijd rond de barok werd de meeste literatuur in het Duitse gebied in het Latijn geschreven. Pas met Luther begon het Duits terrein te winnen als voorkeurstaal van schrijvers. De Duitse literatuur volgt in grote lijnen dezelfde perioden die ook de literaire tradities van andere Europese landen hebben doorgemaakt. Duitse literatuur wordt over het algemeen beschouwd als diepgaander, introspectiever en meer geïnteresseerd in de duistere kanten en innerlijke conflicten van mensen dan die van andere landen. Begrippen als Sturm und Drang en Weltschmerz zijn dan ook niet zonder reden ontleend aan de Duitse literatuur. Metafysische overwegingen hebben voor veel (maar niet alle!) Duitse auteurs een grote rol gespeeld.

Barok

De Duitse barok wordt beschouwd als het echte startpunt voor de Duitse literatuur. De Duitser Martin Opitz schreef naar eeuwenoude modellen een boek dat de komende honderd jaar de basis zou vormen van de Duitse poëzie. "Buch von der deutschen Poeterey" beschreef hoe je poëzie in het Duits schrijft. Hij adviseerde de alexandrijnse versmeter en het gebruik van afwisselende verhogingen en verlagingen (afwisseling) voor de Duitse taal. De Romaanse talen gebruiken afwisselend lange en korte lettergrepen om ritme in gedichten te creëren, maar in Germaanse talen is accentuering, dat wil zeggen verhogen en verlagen, een geprefereerde methode om ritme te creëren.

De barokperiode werd gekenmerkt door een algemene ineenstorting, die vaak tot groot pessimisme leidde. Niet alleen had het copernicaanse wereldbeeld het geloof in de wereld en de vaste dogma's aan het wankelen gebracht, de alles vernietigende Dertigjarige Oorlog in het Duitse Rijk veroorzaakte ook enorm veel ellende. Voor sommige dichters kwam deze ongelukkige situatie duidelijk tot uiting in hun poëzie. Dit werd vooral duidelijk voor de bekendste Duitse dichter uit de barokperiode, Andreas Gryphius, die met prachtige sonnetten als "Es ist alles eitel" (Het is allemaal tevergeefs) en "Tränen des Vaterlandes" (Tranen van het vaderland) ) een zeer pessimistische, treurige en bijna gedoemde stijl vestigde.

De Verlichting (1720-1800)

Intellectuelen en kunstenaars uit de Verlichting hadden een enorme belangstelling voor de wereld om ons heen en de mens daarin. Het woord verlichting zinspeelt op het feit dat er licht moet zijn waar voorheen duisternis was. Onbekende dingen moesten worden onderzocht, dingen moesten worden gemeten en gewogen en oude, overgeleverde waarheden mochten niet als vanzelfsprekend worden beschouwd, maar moesten worden uitgedaagd en in twijfel getrokken. De belangstelling voor wetenschap en het vrije denken werden in deze periode een centraal element en vormden daarmee het begin van de moderne tijd. Maar ook het idee van de onafhankelijke mens was kenmerkend voor die tijd. Gedurende deze periode werd het een universele regel dat ieder mens, ongeacht zijn status, een waarde op zichzelf heeft, en dat ieder mens de kansen heeft, en vaak ook zou moeten hebben, om zich te ontwikkelen. Het credo ‘Sapere aude’ van Immanuel Kant, ‘heb de moed om te willen weten’, kan deze periode goed karakteriseren. In tegenstelling tot de pessimistische stemming in delen van de barok heerste er een ongelooflijk vertrouwen in de toekomst en een optimisme ten behoeve van mens en wetenschap. De dichter Barthold Hinrich Brockes was als vroege verlichter een duidelijk voorbeeld van hoe geloof in God gecombineerd kon worden met een gedreven geloof in verlichting en wetenschap. Zijn gedicht "Vergissmeinnicht" is hiervan een goed voorbeeld. Een van de meest centrale en prominente schrijvers van de Verlichting was Gotthold Ephraim Lessing, die uitblonk in kritiek, filosofie en theorie van theatrale drama's. Hij baseerde zich daarbij op de leerstellingen van Aristoteles over het theater en op de drama's van Shakespeare. Zelf kreeg hij de kans om zijn theorieën te testen in een aantal stukken, bijvoorbeeld Minna von Barnhelm, Nathan der Weise en Laokoon. Als latere verlichter stond hij uiterst sceptisch tegenover het monopolie van de Kerk op het uiteenzetten van een door God gegeven waarheid.

Naast deze belangrijke en baanbrekende geestelijke ontwikkeling werd de periode ook gekenmerkt door algemene welvaart. De zonen van een groeiende burgerij konden bijna van poëzie leven, en ontwikkelingen op het gebied van technologie en bestuur maakten het mogelijk meer boeken te drukken en deze onder een groter publiek te verspreiden. De opkomst van kranten had ook een grote impact op de literatuur in deze periode. Omdat de Verlichting zo levendig was, ontstonden er uit deze periode een veelheid aan verschillende richtingen, die echter allemaal op de een of andere manier in meer of mindere mate deel uitmaakten van het Verlichtingsdenken.

Sturm und Drang (1766-1785)

De Noord-Duitse variant van wat elders in Europa de Galante stijl heette was Empfindsamkeit. In de muziek gaven C.P.E. Bach en naast hem Joachim Quantz richting aan deze stroming. In de literatuur was de dichter Friedrich Gottlieb Klopstock met zijn nadruk op de zielenroerselen van zijn personages de grote vertegenwoordiger ervan.

Als directe opvolger van Empfindsamkeit kwam Sturm und Drang. Een groot aantal jonge mannen, afkomstig uit goede burgerlijke gezinnen, protesteerde via de literatuur tegen het steeds hardnekkiger rationalisme van de Verlichting. Sturm und Drang (letterlijk: Storm en Verlangen/Drift) werd vooral belichaamd door de jonge Goethe, die samen met anderen de zogenaamde Erlebnislyrik (belevingsslyriek) cultiveerde. Deze teksten waren gebaseerd op emotioneel ingrijpende ervaringen en de gedichten worden gekenmerkt door een grote aandacht voor het innerlijke leven. Het christendom, dat nog steeds aanwezig was in Empfindsamkeit, werd hier vervangen door een pantheïsme waarin een goddelijke kracht, en niet een werkelijke god, in alles aanwezig was. Natuur en liefde werden centrale thema's, terwijl het lyrische (een persoonlijk gevoel uitend) zelf een onlosmakelijk onderdeel van deze gedichten werd. De sleutelroman in deze periode was Goethes briefroman Die Leiden des jungen Werthers (Het verdriet van de jonge Werther). Deze groep rebelse, vooruitstrevende jonge dichters werd vooral geïnspireerd door de gedachten die Johann Gottfried Herder had over cultuur en de loop van de geschiedenis. Herder formuleerde onder meer het idee van het eigen culturele leven van individuele volkeren, van waaruit kunst haar uitgangspunt diende te nemen om oprecht en authentiek te zijn. Door Herder werd het concept van het unieke artistieke subject, het genie, een rolmodel, met vooral Shakespeare als voorbeeld van het bijzondere genie. Mensen begonnen ook belangstelling te krijgen voor de inheemse bevolking, voor hun gewoonten en gebruiken, en volkspoëzie werd door Herder beschouwd als iets dat moest worden nagebootst. Herders invloed strekte zich ook uit tot in de Romantiek.

Weimar-klassiekers (1786–1805)

De periode van de klassiekers, of de Weimar-klassiekers, omdat in Weimar het artistieke centrum lag, werd vooral gekenmerkt door de vriendschap tussen twee van de grootste Duitse schrijvers: Johann Wolfgang von Goethe en de iets jongere Friedrich Schiller. Door een rijpingsproces had de ouder wordende Goethe afstand genomen van de zeer emotionele subjectiviteit van het Sturm-und-Drang-tijdperk en samen met Schiller ontwikkelden ze door middel van verschillende teksten een eigen literaire tak die inspiratie putte uit de klassieke oudheid (vandaar de naam). Het doel van de twee auteurs was om door middel van een opbouwende literatuur als het ware mensen te leren de juiste morele keuzes te maken en zo tot een betere samenleving te komen. De teleurstelling was groot over wat de nieuwe verlichte samenleving had moeten zijn, de Franse Revolutie, die echter eindigde met excessen in absurde wetten en willekeurige executies. Het was dus de kunst die de mens moest ontwikkelen, zodat hij eindelijk rijp werd voor de politieke vrijheid die hij in Frankrijk niet aankon. Op filosofisch vlak was het voor Goethe bijzonder belangrijk om een gulden middenweg te vinden tussen gedrevenheid en rede, tussen het subjectieve en het collectieve. Alleen gedrevenheid en subjectiviteit leidden tot ongeluk voor de jonge Werther, maar de mens kon ook niet volledig volgens de wetten van de rede leven. Het ideaal was een harmonie tussen de twee uitersten.

Romantiek (1795-1830)

De Duitse romantiek concentreerde zich in de stad Jena vooral rond de broers Friedrich en August Schlegel. De Duitse romantiek is vaak bestempeld als het absolute tegenovergestelde van de liberale en vrijheidslievende Verlichting, en is in bepaalde politieke contexten geïnterpreteerd als de directe voorloper van een reactionaire ‘völkisch’ nationale Duitse beweging. Hoewel de Romantiek op veel gebieden een terugkeer netekende naar vrome deugden en een herwaardering van traditionele symbolen als familie, staat en Kerk, is dit beeld enigszins ongenuanceerd. De Duitse Romantiek werd door Herder herontdekt en ging vooral uit van de eigen poëzie van het volk, die men zo goed mogelijk probeerde te imiteren in een voor die tijd zeer karakteristieke volksliedtekst. Ook de gebroeders Grimm behoorden tot deze beweging. De Romantiek verliet de grote historisch-filosofische overwegingen van de klassiekers en stelde in plaats daarvan een droomwereld, waarin het onduidelijke en onbewuste vaak gevisualiseerd werd door droombeelden. Verlangen werd vooral voor de late romantiek het codewoord, en Joseph von Eichendorff verwoordde dit gevoel met zijn gelijknamige gedicht "Sehnsucht".

Biedermeier en Vormärz (1815-1850)

In de periode volgend op de overwinning op Napoleon kwamen de politieke omstandigheden in Duitsland voor het eerst merkbaar tot uiting in de Duitse literatuur. Twee heel verschillende stromingen karakteriseerden de tijd. Enerzijds Biedermeier, een ironisch bedoelde term voor een literatuur die veel over het huiselijke en het aangenaam onschuldige ging. Biedermeier was apolitiek en op zichzelf gericht. De Biedermeier-auteur probeerde grip te krijgen op de chaotische wereld om zich heen door zich aan enkele vaste morele regels te houden. Om de grote vragen te vermijden, trok hij zich terug in de huiselijk idyllische sfeer.

Vormärz betekent "vóór maart" verwijst rechtstreeks naar de Duitse revolutie van maart 1848, waarvoor de Vormärz-dichters belangrijke inspiratiebronnen waren. Vormärz was vooral een zeer politiek literair genre waarin de eis om de vele afzonderlijke ouderwetse Duitse vorstendommen en monarchieën te verzamelen in een verenigde Duitse staat onder een vrije grondwet steeds duidelijker werd in de poëzie. Voor sommige van deze Vormärz-schrijvers nam het bijna socialistisch-revolutionaire trekken aan, aangezien sommige van deze schrijvers ook Karl Marx en Friedrich Engels bezochten. Een goed voorbeeld uit deze periode is het zeer bombastische gedicht "Aufruf" van Georg Herwegh, een oproep aan de Duitsers om de oude prinsen met geweld te verdrijven om zo een nieuwe orde in het land te introduceren. Na de mislukte revolutie van 1848 wendden de meeste van deze nu teleurgestelde en gedesillusioneerde schrijvers zich tot de meer conservatieve en realistische schrijvers.

Realisme (1840-1895)

De teksten van de Duitse realisten werden vooral gekenmerkt door de vaak teleurgestelde stemming die onder dichters en schrijvers ontstond na de nederlaag van de revolutie in 1848. Een meer nuchtere en realistische houding nam de plaats in van de visionaire en revolutionaire geschriften uit vroegere tijden. Vooral de literatuur werd beïnvloed door een steeds grotere industrialisatie die in deze tijd impact had op alle lagen van de samenleving. Darwins leringen werden beslissend voor het realisme, toen oude dogma's plotseling als volkomen ongegrond werden afgewezen. De metafysische overwegingen van vroeger maakten plaats voor een realistische beschrijving van de individuele mens. Theodor Storm, Wilhelm Raabe en Theodor Fontane behoorden tot deze richting.

Naturalisme (1880-1900)

Het naturalisme was een nieuwe richting in de kunst en literatuur, die de omstandigheden op alle maatschappelijke terreinen genadeloos wilde blootleggen. Het voornaamste doel van deze literaire stroming was alles wat halverwege de eeuw nog verboden was voor de realisten. Ongeacht de grenzen van de zogenaamde goede smaak en de burgerlijke percepties van smaak, zouden delen van de werkelijkheid idealiter zo nauwkeurig mogelijk moeten worden gereproduceerd. Het was toen een belangrijke stilistische vernieuwing, waarbij omgangstaal, jargon en dialect hun intrede deden. De individuele held, die vrijelijk zijn eigen keuzes kan maken, stond niet langer centraal in het verhaal of het drama, maar de mens werd daarentegen bepaald door een collectief of door herkomst, omgeving en tijdsomstandigheden.

Anders dan in de Russische of Franse literatuur werden er geen significante naturalistische romans in het Duits geschreven. Arno Holz schreef samen met Johannes Schlaf poëzie en kort proza (Papa Hamlet). Holz staat bekend om zijn vergelijking "Kunst = natuur – x", waarbij x idealiter richting nul zou moeten gaan, zodat kunst daarom niets meer zou moeten zijn dan een weergave van de werkelijkheid. Een belangrijkere auteur is Gerhard Hauptmann, die internationale bekendheid verwierf met drama's als Die Weber (de wevers). Aan de uiteinden van het naturalisme vindt men Frank Wedekind wiens drama Frühlings Erwachen (Voorjaarsontwaken), met zijn erotische thema's uit de puberteit, het fin de siècle lijkt aan te kondigen.

1900 tot 1933

Met naturalisme en symbolisme begon wat vaak wordt omschreven als de klassieke moderniteit. Het tijdperk werd gekenmerkt door een pluralisme aan stijlen en verschillende stromingen die naast elkaar bestonden. Zelfs als men ervoor kiest deze periode als geheel te beschouwen, kan men waarschijnlijk tot op zekere hoogte de schok onderscheiden die volgde op de Duitse nederlaag na de Eerste Wereldoorlog. Tegen deze achtergrond won het werk Der Untergang des Abendlandes van de Duitse filosoof Oswald Spengler, dat de ondergang van de hele westerse cultuur voorspelde, van groot belang voor alle verschillende literaire stromingen. Zijn invloed wijst rechtstreeks naar de daaropvolgende nationaal-socialistische periode in Duitsland. Men onderscheidt in deze periode de volgende stijlen:

Symbolisme

In de klassieke moderniteit kreeg de term ‘avant-garde’ een bijzonder belang. Dit tijdperk begon eind 19e eeuw met het Franse symbolisme, met dichters als Stéphane Mallarmé, Charles Baudelaire en Arthur Rimbaud. De belangrijkste vertegenwoordigers van het Duitse symbolisme zijn Stefan George, Hugo von Hofmannsthal en Rainer Maria Rilke. Het programma van het symbolisme is geheel anders dan het hierboven beschreven ongeveer hedendaagse naturalisme. De symbolistische tekst is elitair en legt grote nadruk op schoonheid en vorm. Een verwante kunststroming is de Art Nouveau, terwijl het tijdperk fin de siècle wordt genoemd.

Vernieuwd epos/roman

Parallel aan deze tegen de traditie gerichte stromingen ontstonden prozawerken die terugverwezen naar oude vormen en deze verder ontwikkelden. Belangrijke vertegenwoordigers zijn Rainer Maria Rilke met zijn roman Die Aufzeichnungen des Malte Laurids Brigge (1910), Heinrich Mann, Thomas Mann, Hermann Broch, Robert Musil, Franz Kafka en Hermann Hesse.

Heimat-kunst

Heimatkunst was een literaire stroming in het Duitstalige gebied van circa 1890 tot 1910. De belangrijkste woordvoerder van deze nieuwe stroming was de schrijver en literatuurhistoricus Adolf Bartels, die in een artikel in het tijdschrift Der Kunstwart uit 1898 voor het eerst de term Heimatkunst gebruikte. Samen met Friedrich Lienhard verspreidde hij zijn opvattingen in het kortstondige Berlijnse tijdschrift Heimat.

De nieuwe richting wilde zich afwenden van de thema's van de grote stad, naar de geboorteplaats en de mensen. Met de veelomvattende term Heimat ("thuis") bedoelde men niet alleen het leven op het platteland, maar ook het leven in de stad, aangezien een stad ook een thuis kan zijn. Net als het naturalisme zou Heimat-kunst niet alleen haar liefde voor het thuisland moeten tonen, maar er ook kritiek op moeten leveren. Met zijn conservatieve, antimodernistische houding was deze richting een voorloper van de nationaal-socialistische Blut und Boden-poëzie.

Expressionisme (ca. 1910–1920) en avant-garde

Het expressionisme wordt beschouwd als de laatste grote literaire stroming in Duitsland. Net als het symbolisme was het een avant-gardistische trend. Jakob von Hoddis' gedicht "Weltende" uit 1911 wordt beschouwd als de ontstekingsvonk voor de expressionistische poëzie. Gottfried Benn, die net zijn studie geneeskunde had afgerond, trok de aandacht met de kleine bundel Morgue und andere Gedichte, die gedichten in proza bevatte over onderwerpen die nooit eerder waren verschenen zoals mortuaria, geboorten en prostitutie.

Andere expressionistische schrijvers waren Alfred Döblin, Albert Ehrenstein, Carl Einstein, Salomo Friedlaender, Walter Hasenclever, Georg Heym, Heinrich Eduard Jacob, Ludwig Rubiner, Else Lasker-Schüler, August Stramm, Ernst Toller, Georg Trakl en Alfred Wolfenstein.

Neue Sachlichkeit

Na het expressionisme ontstond een meer nuchter-realistische houding, bekend als Neue Sachlichkeit (nieuwe feitelijkheid). Bekende auteurs voor drama zijn Ödön von Horvath, Bertolt Brecht en regisseur Erwin Piscator, voor epiek onder meer Erich Kästner, Anna Seghers, Erich Maria Remarque en Arnold Zweig, maar ook Marieluise Fleißer, Irmgard Keun of Gabriele Tergit.

Nationaalsocialisme en ballingschapsliteratuur

Op 30 januari 1933 namen de nationaal-socialisten, onder leiding van Adolf Hitler, de macht over in Duitsland. In hetzelfde jaar werd er een openbare boekenverbranding gehouden. Onafhankelijke literatuur en literaire kritiek waren niet meer mogelijk. Voor de Republiek Oostenrijk gebeurde dit voor het eerst met de Anschluss in 1938, toen ook daar boekverbrandingen plaatsvonden. Het regime eiste Blut und Boden-poëzie, anders ontstond alleen entertainmentliteratuur, min of meer vrij van ideologie. Bekende critici van het regime konden op de dood wachten, als ze niet in ballingschap gingen; een dergelijk lot trof Jakob van Hoddis en Carl von Ossietzky. Sommige schrijvers bleven in het land, hoewel ze zich verzetten tegen het nationaal-socialisme; ze worden gerekend tot de zogenaamde "interne emigratie". Ze moesten zwijgen en schreven voor de onderdrukkers of over niet-politieke onderwerpen. Daarom is het vaak moeilijk om de grens te trekken tussen hen en de niet-politieke schrijvers. Bekende namen onder degenen die achterbleven zijn Gottfried Benn, Ernst Jünger, Erich Kästner, Gerhart Hauptmann, Hermito von Doderer en Wolfgang Koeppen.

1500 beroemde schrijvers gingen in ballingschap en verscheidene onder hen pleegden zelfmoord (Stefan Zweig, Kurt Tucholsky). In verschillende landen ontstonden centra voor Duitse literatuur in ballingschap, ook in het Duitstalige deel van Zwitserland, wat vooral voor theaterschrijvers van belang was. Door het grote aantal auteurs kan nauwelijks sprake zijn van een thematisch of stilistisch uniforme ballingsliteratuur. Onder de schrijvers die zelfs in ballingschap productief bleven, kunnen Thomas en Heinrich Mann, Bertolt Brecht, Anna Seghers, Franz Werfel en Hermann Broch worden genoemd. Anderen, zoals Alfred Döblin, Heinrich Eduard Jacob of Joseph Roth, vonden hun weg slechts moeilijk of helemaal niet. Na de oorlog bleven sommigen van hen in het buitenland, anderen keerden terug. Nadat Elias Canetti als gevolg van de Anschluss van Wenen naar Londen was geëmigreerd, ontving hij als Brits staatsburger de Nobelprijs voor de Literatuur.

Naoorlogse periode

Na het einde van de Tweede Wereldoorlog sprak men van een literair nulpunt ("Stunde Null"). De literatuur die bekendstaat als Trümmerliteratur ("ruïneliteratuur") beschreef een wereld die uiteengevallen was, maar mensen kwamen al snel tot bezinning om de verwaarloosde ontwikkeling van de wereldliteratuur in te halen. De zogenaamde Wiener Gruppe beoefende innovatieve lyrische vormen, en in West-Duitsland ontstond Gruppe 47, waarvan de losjes met elkaar verbonden leden de toon zetten in de naoorlogse literatuur.

De oprichting van nieuwe Duitse staten creëerde andere omstandigheden voor de literatuur, waardoor de literatuur in West-Duitsland, Oost-Duitsland, Oostenrijk en Zwitserland een verschillend gezicht kregen, hoewel de verschillen niet overschat moeten worden, want het ging nog steeds over een gemeenschappelijke taal en, met uitzondering van Oost-Duitsland, over een gemeenschappelijke markt.

Na de val van de Muur en de daaropvolgende hereniging van Duitsland in 1989 is dit onderscheid verdwenen.

Na de Tweede Wereldoorlog werd Groep 47 opgericht met het drievoudige doel: de wederopbouw van het literaire toneel en de Duitse taal en het herstellen van de plaats van Duitsland in de wereldliteratuur. Het was zowel een leesforum, een plek voor debat als literaire kritiek en oefende tot 1967 een grote invloed uit in Duitsland. Onder de leden vinden we Ingeborg Bachmann, Heinrich Böll, wiens romans de gevolgen van het nazisme en de oorlog in de Duitse samenleving in twijfel trekken, Paul Celan , Uwe Johnson en Peter Weiss.

Günter Grass, eveneens lid van deze groep en winnaar van de Nobelprijs voor de Literatuur, introduceerde de geschiedenis van nazi-Duitsland in de literatuur, met name in zijn roman Die Blechtrommel uit 1959. Hij is de leider van een generatie die op zoek is naar antwoorden op haar morele vragen. Hans Magnus Enzensberger, Siegfried Lenz en Botho Strauss maken deel uit van dezelfde beweging. Een nieuwe generatie schrijvers keert terug naar de traditie van het vertellen van verhalen. Sten Nadolny, Uwe Timm, F.C. Delius, Brigitte Kronauer en Ralf Roth, die in de jaren tachtig begonnen, zijn de belangrijkste vertegenwoordigers ervan.

De hedendaagse Duitse literatuur wordt nog steeds vertegenwoordigd door andere schrijvers die buiten Duitsland succes hebben geboekt: Patrick Süskind (1949-), de auteur van Parfum, Bernhard Schlink (1944-), die Der Vorleser (1995) schreef en een verzameling korte verhalen, Liebesfluchten (2000), of de auteur van detectiveromans Ferdinand von Schirach.

In Zwitserland ontstond de Olten Groep (1970-2002), met Peter Bichsel (1935-), Thomas Hürlimann (1950-), Hugo Loetscher (1929-2009), Adolf Muschg (1934-), Urs Widmer (1938 -2014) )...