Shakespeares sonnetten/De sonnetvorm

Een sonnet (It. sonetto, Fr. Oudoccitaans sonet, 'liedje') is een gedicht van veertien vijfvoetige, meestal jambische regels, geschreven in een regelmatig rijmschema waarvan ook verschillende variaties bestaan.

Het sonnet ontstond in de 13e eeuw in Italië. Dante Alighieri was de eerste grote dichter die er gebruik van maakte. Aan Petrarca komt de eer toe de eerste sonnettencyclus te hebben geschreven. Deze dichtvorm leent zich uitermate goed tot kernachtige expressie van beschouwingen en emoties. Het Petrarca-sonnet (of Italiaans sonnet), waar ook John Milton van gebruikmaakte, bestaat uit een octet volgens het rijmschema abba waarop een sextet volgde met 2 of 3 te kiezen rijmen.

Het Shakespeareaans sonnet (ook Elizabethaans of Engels sonnet genoemd) bestaat uit 3 kwatrijnen abab cdcd efef of abba, en een couplet gg. Dit Engels sonnet bestaat gewoonlijk uit tienlettergrepige versregels (vaak in jambische pentameter). Het Italiaans sonnet is opgebouwd met elflettergrepige regels, een Frans sonnet met versregels van twaalf lettergrepen.

Voorbeeld van Engels sonnet (met rijmschema abab cdcd efef gg), waarbij day - ate - May - ate het rijmschema a-b-a-b vormen:

Sonnet 18 van William Shakespeare

1. Shall I compare thee to a summer's day?
2. Thou art more lovely and more temperate:
3. Rough winds do shake the darling buds of May,
4. And summer's lease hath all too short a date:
5. Sometime too hot the eye of heaven shines,
6. And often is his gold complexion dimm'd;
7. And every fair from fair sometime declines,
8. By chance or nature's changing course untrimm'd;
9. But thy eternal summer shall not fade
10. Nor lose possession of that fair thou owest;
11. Nor shall Death brag thou wander'st in his shade,
12. When in eternal lines to time thou growest:
13. So long as men can breathe or eyes can see,
14. So long lives this and this gives life to thee.

(lees hier verder over sonnet 18)

Jambische pentameter

Een pentameter is een vijfvoeter, een versregel die bestaat uit vijf versvoeten. Als de versvoeten jamben zijn, spreekt met van jambische pentameter. De regels zijn dus tien lettergrepen lang, met accenten die vallen op elke tweede lettergreep.

Voorbeeld

Een jambe of jambische versvoet bestaat uit een onbeklemtoonde lettergreep, gevolgd door een beklemtoonde. Het ritme kunnen we op de volgende manier voorstellen:

da DUM

Die da-DUM lijkt op het ritme van de menselijke hartslag!

Hier volgt een voorbeeld van een jambische pentameter:

da DUM da DUM da DUM da DUM da DUM

Shakespeare maakte veelvuldig gebruik van deze vijfvoeter, zoals in de beginregel van zijn Sonnet 12:

When I / do count / the clock / that tells / the time

of in Richard III:

Now is / the win / ter of /our dis /content

of in Hamlets bekende monoloog:

To be / or not / to be,/ that is / the quest/ion

(Dit laatste is een voorbeeld van een versregel die eindigt op een toegevoegde onbeklemtoonde lettergreep,
een variant op het strakkere ritme van de normale jambische pentameter.)