Griekse mythologie/Herakles

Hercules doodt de Hydra, Louvre

Hercules doodt de Nemeïsche leeuw

Hercules doodt Cacus bij de grot, na de diefstal van zijn vee (1542-1548)

Herakles en Nessus de centaur

Herakles (Grieks: 'Ηpακλης) naam bestaat uit de delen 'Ἥρα + κλέος, wat 'Hera's roem' betekent en is een figuur uit de Griekse mythologie. Hij was een Griekse held en werd beroemd om de 12 moeilijke werken die hij uitvoerde in opdracht van koning Eurysteus. Herakles was een echte held, die door de combinatie van enorme kracht en een flinke dosis slimheid machtige daden kon verrichten.
Mogelijk werd Hercules niet geïntroduceerd door Grieken, maar door Fenicische handelaars uit Tyrus in Rome.

Geboorte en jeugd

Herakles was een zoon van de oppergod Zeus en Alkmene, een prinses die getrouwd was met Amphitryon. Zeus verleidde haar tijdens de afwezigheid van haar echtgenoot door zich als Amphitryon te vermommen, waarna zij een tweeling kreeg:

• Herakles, de zoon van Zeus en Alkmene;
• Iphikles, de zoon van Amphitryon.

De godin Hera was jaloers op het overspel van Zeus en zond twee slangen naar de wieg, die door het wonderkind Herakles tijdens het spelen gewurgd werden.

Het gebruik van alternatieve namen voor Herakles

In de Franse Empireperiode, tot in de 20ste eeuw, werd er soms over Hercule of Alcide gesproken, als alternatieve naam voor Herakles. Een gespecialiseerde Franse encyclopedie uit 1832 geeft aangaande de naam Alcide de volgende verklaring:

ALCIDE αλκειδης, Iedereen weet dat dit Hercules is. De enen zien in deze naam het begrip macht (αλκη) belichaamd in Hercules, anderen leiden er een vadersnaam of patroniem uit af, afgeleid van Alkeus. De laatsten hebben ongetwijfeld gelijk. Maar beide hypothesen hebben hun waarde. Alkeus, grootvader van Hercules, verschilt weinig van deze laatste. Hij is de Kracht, de onoverwinnelijke Kracht en hij vertegenwoordigt de Kracht. Voegen wij er nog aan toe dat Hercules eveneens Alkeus door enkele auteurs genoemd wordt, niet minder vaak dan Alkides, bijvoorbeeld door Diodorus van Sicilië. Men vindt de naam Alcide ook nog gekoppeld aan Minerva en aan bepaalde goden die slechts ondergeschikte beschermgeesten zijn. Wij durven hun echte aard evenwel niet bepalen''

De 12 Werken

Herakles trouwde met Megara en kreeg met haar een aantal kinderen. Door toedoen van Hera werd hij op een dag door waanzin getroffen en vermoordde zijn vrouw en zijn kinderen. Om zichzelf te redden van de wraakgodinnen moest hij in dienst treden van koning Eurystheus van Mykene en alle taken verrichten die hij opgedragen kreeg. In opdracht van Eurystheus moest Herakles 10 onmenselijk zware werken verrichten. Omdat hij bij twee van die werken hulp had gekregen van iemand anders (volgens sommige bronnen Licymnius, volgens andere Iolaus) moest hij nog twee extra werken verrichten. De twaalf werken worden de dodekathlos genoemd.

1. Het eerste werk dat hij moest verrichten, was het doden van Nemeïsche leeuw (Nemea is een gebied gelegen tussen Argos en Korinthe). Dit dier kon niet verwond raken door pijlen of knots (de wapens die Herakles steeds bij zich droeg). Hij wurgde de leeuw ten slotte met zijn blote handen. Later droeg Herakles altijd de vacht van deze leeuw als trofee. De kop van het dier werd zijn kap, de huid zijn mantel. Eurystheus was totaal overrompeld door het succes van Herakles. Van nu af gaf hij zelf geen opdrachten meer, maar liet dit over aan zijn herauten.
2. Het doden van de Hydra van Lerna, de veelkoppige slang die in een moeras bij Argos (op de Peloponnesos) leefde. Dit monster had negen koppen, maar zodra er een werd afgeslagen, groeiden er twee nieuwe aan. Herakles overwon de slang samen met zijn neef Iolaus. Telkens als er een kop werd afgeslagen, schroeiden zij met brandende boomstammen de wonden dicht. Herakles dompelde zijn pijlen in het giftige bloed van de Hydra; pijlen door hem afgeschoten zouden van nu af aan ongeneeslijke wonden veroorzaken.
3. Het vangen van een aan de godin Artemis gewijde hinde, de Hinde van Keryneia. Dit dier had een gouden gewei en koperen hoeven. Herakles moest het levend en wel naar Mykene brengen. De hinde was bovendien uitzonderlijk snel en de jacht op het dier kostte hem een vol jaar, waarbij hij heel Arkadië van noord naar zuid moest doorkruisen. Ten slotte slaagde hij erin de hinde te vangen met een net toen het dier zijn dorst leste bij een meer.
4. Het vangen van het Erymanthische zwijn, dat het gebied rondom de berg Erymanthos onveilig maakte, en dat - net als de hinde - levend naar Mykene brengen, bij koning Eurystheus. Herakles slaagde in zijn opdracht, doordat het dier in de sneeuw was weggezakt. Herakles bond met kettingen de poten van het beest vast, en ging naar Mykene terug. De koning was zo bevreesd oog in oog te komen staan met het Wild zwijn dat hij zich verschool in een groot koperen vat dat hij in de grond had laten ingraven.
5. Het schoonmaken van de stallen van Augias, een koning in Elis. Deze koning had 3000 runderen, waarvan de mest zich 30 jaar lang had opgehoopt in een stal. Herakles verrichtte deze taak in één dag door het water van twee rivieren (de Alpheos en de Peneos) door de stallen te laten stromen. Herakles vroeg daarvoor als beloning een tiende van het vee. Koning Augias onthield Herakles de beloning. Uit wraak doodde Herakles hem. Deze krachttoer leeft nog steeds voort in het Nederlands, want een 'Augiasstal' is een geweldige ophoping van vuil, in letterlijke of figuurlijke zin. Een Hercules-inspanning is op zijn beurt weer een opgave die qua zwaarte vergelijkbaar is met dit karwei.
6. Het verjagen van de Stymphalische vogels. Deze leefden bij het Stymphalosmeer in Arkadië. De vogels hadden een bronzen bek, vleugels en klauwen. Ze aten mensenvlees en konden hun veren als pijlen afschieten. Toen Herakles in hun nabijheid kwam, lieten de vogels zich aanvankelijk niet zien. Maar door te rammelen met twee bronzen kleppers wist hij ze uit hun holen te lokken. Hij slaagde er zelfs in het merendeel van de vogels te doden. Van dit werk werd door de beeldhouwer Bourdelle (1861 - 1929) een beeldhouwwerk gemaakt waarvan een afgietsel in het Musée d'Orsay staat.
7. De Stier van Kreta ophalen en overbrengen naar het vasteland. Deze stier was het eigendom van Minos, koning van Kreta, die hem van Poseidon had gekregen als offerdier (zie ook Minotauros). In plaats van hem te offeren, hield Minos echter de stier voor zichzelf, waarop Poseidon het beest razend maakte en het een plaag werd voor het eiland. Herakles wist de stier te vangen en naar koning Eurystheus te brengen. Later zou deze de stier opnieuw loslaten, waarop hij opnieuw een plaag werd, nu voor de stad Marathon en omgeving. Daar zou hij ten slotte door de beroemde held van Attica, Theseus, worden gedood.
8. Herakles moest ook de merries van Diomedes halen, een vorst in Thrakië, die de paarden voedde met (mensen)vlees van zijn nietsvermoedende gasten. Herakles bezocht op weg naar Thrakië zijn vriend Admetos. Zodra hij vernam dat Admetos' echtgenote, Alkestis, vrijwillig de dood had gekozen in de plaats van haar man, wist hij haar aan de dood (Thanatos) te ontrukken. Daarna reisde hij verder naar Thrakië en gooide Diomedes als voer voor diens eigen mensenetende paarden. De paarden werden door Herakles getemd en naar Mykene gebracht. Daar werden ze vrijgelaten en uiteindelijk door wilde dieren gedood.
9. Als negende opdracht moest Herakles de kostbare gordel halen van Hippolyte, de koningin van de Amazonen. De dochter van Eurystheus had haar vader om de gordel gevraagd. Toen Herakles bij Hippolyte aankwam, en om de gordel vroeg, greep Hera in. Hera deed zich voor als Amazone en stookte de Amazones tegen Herakles op, met het verhaal dat Herakles kwade bedoelingen had. Dit liep uit op een gevecht met Hippolyte. Herkakles doodde haar niet maar nam de wapengordel mee naar Mykene.Later trouwde Hippolyte met Theseus en kregen een zoon Hippopytus .
10. Als tiende opdracht moest Herakles de runderen van Geryon halen; een reus met drie hoofden, drie bovenlijven en zes armen bewaakte deze runderen. Herakles doodde hem met een pijl die alle drie zijn lichamen doorboorden. Hij bracht de runderen naar Mykene waar koning Eurystheus ze offerde aan Hera, gemalin van Zeus.

    

11. Herakles moest de gouden appels van de Hesperiden roven. De Hesperiden waren dochters van Atlas, en zij bewaakten de tuin met de gouden appels die Gaia als huwelijksgeschenk aan Zeus en Hera had gegeven. De honderdkoppige draak Ladon hielp hen daarbij. Na vele omzwervingen bereikte Herakles ten slotte Atlas, een der Titanen die het hemelgewelf moest torsen. Atlas pakte zelf de appels, toen Herakles zijn taak even overnam. Toen Atlas het hemelgewelf niet meer wilde overnemen, kreeg Herakles hem met een list zo ver om nog even het gewelf te torsen, waarna Herakles er natuurlijk snel vandoor ging. Herakles wijdde de appels aan de godin Pallas Athena. Deze gaf de gouden appels weer terug aan de Hesperiden. Tijdens deze reis bevrijdde Herakles tevens Prometheus. Dit was een titaan die voor straf aan een rots zat vastgeketend en iedere dag gemarteld werd door de adelaar Ethon die uit zijn lever pikte, welke 's nachts weer aangroeide.
12. Het laatste werk was het ontvoeren van de driekoppige hellehond Kerberos uit de onderwereld. Herakles ging naar de ingang van de onderwereld in het zuiden van de Peloponnesos, bij Kaap Matapan. Van Hades mocht hij erin afdalen en Kerberos meenemen als hij geen gebruik maakte van wapens. De ijzersterke handen van Herakles konden zelfs dit monster wurgen en grommend erkende het zijn meerdere in Herakles en volgde hem naar koning Eurystheus. Op zijn terugweg kon hij ook nog de held Theseus bevrijden uit de onderwereld. Bevend van angst verborg de koning zich in zijn koperen vat en durfde zich alleen vanuit deze positie van de overwinning van Herakles overtuigen.

Overige heldendaden

Naast deze 12 werken verrichtte Herakles ook nog andere daden:

• Herakles was één van de Argonauten, die onder leiding van Jason talloze heldendaden verrichtten en avonturen beleefden bij hun jacht naar het Gulden Vlies.

Herakles redde de dochter van Laomedon, Hesione. Laomedon weigerde echter het loon daarvoor uit te betalen. Herakles ontstak daarover in woede en verwoestte vervolgens de stad Troje.

Ten slotte koos hij vrijwillig de dood op de brandstapel (op de berg Oitè, in Zuid- oost-Thessalië). Toen de vlam opsteeg, werd hij naar de Olympus gevoerd, waar hij Hebe als bruid kreeg.

Heracles redt de dode Alkestis uit de onderwereld. Detail van een schilderij van Paul Cézanne

In de legende van Alkestis redde hij haar. Alkestis was de vrouw van koning Admetos, die de gunst van de goden had verkregen dat als het stervensuur aangebroken was, een ander in zijn plaats naar de Hades mocht gaan. Toen dat moment was aangebroken, bleek alleen zijn vrouw Alkestis ertoe bereid in zijn plaats te sterven. Herakles kwam te hulp en hij redde Alkestis.

Huwelijk en dood

Herakles trouwde met Deianeira. Toen hij en zijn vrouw een rivier overstaken met behulp van de centaur Nessos, probeerde de centaur Deianeira te verkrachten. Herakles doodde hem met zijn giftige pijlen, maar de stervende Nessos bezwoer Deianeira dat ze zijn bloed moest bewaren, omdat ze daarmee de liefde van Herakles terug zou kunnen winnen. Wat Deianeira niet wist was dat het bloed van Nessos vergiftigd was met het bloed van de hydra. Vele jaren later toen Herakles een oorlog had gewonnen, kwam een bode dit aan Deianeira vertellen. Ook vertelde hij dat Herakles verliefd was op een andere vrouw. Ze smeerde daarom de lievelingsmantel van Herakles in met het bloed van Nessos. Ze stuurde de bode terug, met de mantel als welkomstgeschenk naar Herakles die ergens anders een offervuur voor Zeus aan het maken was.
Toen de bode weg was, zag ze dat het bolletje wol waarmee ze de mantel had ingesmeerd helemaal verschrompeld was. In paniek rende ze het huis uit, waarna ze tegen haar zoon opbotste. Die gaf zijn moeder de schuld, terwijl hij vertelde hoe de mantel was gaan schrompelen, hoeveel pijn het zijn vader had gedaan en dat Herakles de bode van de berg af had gegooid. Moederlief bedacht zich geen moment, liep naar binnen en stak zichzelf neer met een van Herakles' zwaarden. Tijdens haar sterven bracht ze nog een paar woorden over Nessos en het bloed uit, waarna haar zoon begreep dat zijn moeder door Nessos was bedrogen. Herakles wilde zichzelf in brand laten steken. Op een brandstapel op de berg Oite, aangestoken door Philoctetes, vond Herakles de dood. Philoctetes kreeg de boog van Herakles als dank voor het aansteken van het vuur. Herakles stierf niet echt, maar werd onsterfelijk en onder de Olympische goden opgenomen en kreeg Hebe, de Godin van de Jeugd, tot vrouw.

Verering van Herakles

In geheel Griekenland was Herakles een zeer populaire halfgod, als beschermer tegen allerlei kwaad en narigheid. De verering van de vergoddelijkte Herakles werd al in de 6de eeuw v.Chr. door Griekse kolonisten in Zuid-Italië verspreid. Hier werd hij bekend als Hercules. Herakles wordt voorgesteld met een pantser of gekleed in een korte chiton (kleed) en gewapend met zwaard of boog, na 650 v.Chr. ook als naakte figuur met leeuwenhuid (van de Nemeïsche leeuw) en knots.

Verschillende steden zijn naar Herakles genoemd, zoals ook Herculaneum bij het huidige Napels. Ook de Zuilen van Hercules zijn naar Hercules genoemd, alsook het sterrenbeeld Hercules.

Stamboom

                      Perseus──┬──Andromeda
                               │
                       ┌───────┴───────┐
                       │               │
                       │            Alcaeus──┬──Hipponome
                       │                     │
                       │             ┌───────┤
                       │             │       │
                    Electryon──┬──Anaxo      │
                               │             │
                    Zeus──┬──Alcmene──┬──Amphitryon
                          │           │
   Auge  Megara        Herakles   Iphikles  Deianeira    Hebe   Astyoche     Mideia
   │       │            ││││││                  │         │        │            │
   │       └────────────┘││││└──────────────────┘         │        │            │
   │                     │││└─────────────┬───────────────┘        │            │
   └──────────┬──────────┘│└──────────────│───────────────────┬────┘            │
              │           └───────────────│───────────────────│─────────────┬───┘
Hiera──┬──Telephos                 ┌──────┴───────┐           │             │
       │                           │              │           │             │
    ┌──┴───────────┐           Alexiares       Anicetos   Tlepolemos    Antiochos──┬──?
    │              │                                                               │
 Tarchon       Tyrrhenos                                                        Phylas──┬──Deiphile
                                                                                        │
                                                                                 ┌──────┴───────┐
                                                                                 │              │
                                                                              Hippotas        Thero