Heraclitus over de natuur/De ziel, het gemoed, de verandering in ons (aantekeningen)

Aantekeningen bij fragment 128

• αἱ ψυχαὶ ὀσμῶνται καθ΄ Ἅιδην.
• De zielen ruiken in Hades.

Testimonia

• PLUTARCHUS, De facie in orbe lunae, 28, p. 943e
  • καὶ καλῶς εἶπεν Ἡράκλειτος ὅτι αἱ ψυχαὶ κ. τ. λ. “en op schone wijze spreekt Heraclitus aldus: de zielen etc.”

Aantekeningen bij fragment 130

• Ἡράκλειτου· ἀνὴρ ὁκόταν μεθυσθῇ, ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόμενος, οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει, ὑγρήν τὴν ψυχὴς ἔχων. (Stobaeus, Anthologium, III, 5, 7).
• Van Heraclitus: Een man wanneer dronken, wordt geleid door een onvolwassen kind, wankelend, niet beseffend waarheen hij gaat, vocht in de ziel heeft hij.

Aantekeningen bij fragment 134a

• Ἡράκλειτου· ἀνθρώποις γίνεσθαι ὁκόσα θέλουσιν οὐκ ἄμεινον. (Stobaeus, Anthologium, III, 1, 176).
• Van Heraclitus: Als mensen overkomt waar zij naar streven is dat nog niet het betere.

Aantekeningen bij fragment 134b

• νοῦσος ὑγιείην ἐποίησεν ἡδὺ καὶ ἀγαθόν, λιμὸς κόρον, κάματος ἀνάπαυσιν. (Stobaeus, Anthologium, III, 1, 177) (na 7a).
• Ziekte maakt gezondheid aangenaam en goed, honger verzadiging, vermoeidheid het uitrusten.

Aantekeningen bij fragment 137

De Griekse tekst van een oneigenlijk fragment hierbij

• Παντα κινειν και ετεροιουν την φυσιν μεταβαλλουσαν.

De Nederlandse vertaling van het oneigenlijke fragment

• Alles pleegt te bewegen, en anders zijnd, is de natuur veranderend.

Bronnen

• Plutarchus, (Mullach I, p. 317, fg. 21).

De context waarin het fragment is overgeleverd

Uit de context blijkt niet dat de Efeziër dit letterlijk gezegd heeft. Het wordt in de context geplaatst van de rivier, waar de Efeziër over sprak en waarin volgens Plutarchus, bij wie de uitspraak voorkomt, alles treedt en waar wij niet tweemaal in kunnen treden.

De authenticiteit van het fragment

Er zijn geen aanwijzingen voor dat het fragment authentiek is. Het wordt niet als citaat overgeleverd en het is in tegenstelling tot de andere fragmenten zo algemeen dat het eerder een parafrase lijkt van wat de Efeziër zelf heeft gezegd. Toch wordt het in dit boek opgenomen, omdat er typische termen in voorkomen die de Efeziër ook elders gebruikt. Het fragment kan voorts samengesteld zijn uit korte zinsneden van de Efeziër die in de context lagen van verloren gegane tekst.

Commentaar

Dat alles in beweging is blijkt uit de ervaring. Zelfs dat wat niet in beweging is, is ooit gekomen en zal ooit vergaan. Zodoende is er verandering. Deze verandering sluit in dat de natuur (de ware aard der dingen) zich steeds weer anders voortdoet.

Het verband met fragment 1

Wat het eerste opvalt is dat dit fragment sterk contrasteert met fragment 1. Want daarin werd de onveranderlijkheid en eeuwigheid van het woord benadrukt. Er lijkt dus een tegenstrijdigheid op te treden. Daarom vermeldde Theofrastus ook dat het werk van Heraclitus vol van tegenstrijdigheden was. Maar deze tegenstrijdigheid lijkt, zoals ook uit de andere fragmenten blijkt, een kernpunt van de leer van de Efeziër te zijn. De aanwezigheid van tegenspraak en tegenstrijdigheden kan opgevat worden als juist. Zo kan er in het ene opzicht sprake zijn van zaken die voortdurend veranderen en in het andere opzicht sprake zijn van dezelfde zaken die eeuwig zullen blijven. Want het woord is wel eeuwig geldig. Maar er zijn ook verschillende lezers en toehoorders van het woord, die er steeds weer anders tegenaan kijken en voor wie het verschillend toeschijnt. Zo kan een eeuwenoude uitspraak wel eeuwig blijven, maar toch veranderen, omdat deze voor de mensen door de eeuwen heen steeds weer anders toeschijnt. En zij schijnt anders toe, omdat zij steeds weer verbonden is aan andere omstandigheden. Dit is het veranderende element, terwijl de uitspraak toch blijft.

Het verband met fragment 6

Deze uitspraak geldt volgens het tweede fragment voor allen gemeenschappelijk, terwijl de mensen aan hun eigen verstand vasthouden. Zo beweren zij dat er eeuwig blijvende zaken zijn, terwijl de Efeziër stelt dat het eeuwige ook in een ander opzicht kan veranderen.

Het verband met fragment 3

"Het wijze" betekent in het Grieks ook "het kundige" of "het bekwame". Het wijze kan ook in verband worden gebracht met de uitspraak dat alles beweegt, dat de ware aard der dingen aan verandering onderhevig is en dat alles steeds weer anders is, niet alleen omdat de wijze deze toestand onder ogen ziet terwijl hij inzicht heeft in de stand van zaken en daarom wijsheid bezit, maar ook omdat het "kundige" of "het bekwame, dit kan ook een natuurkracht zijn, deze toestand tot stand heeft gebracht.