Shakespeares toneelstukken/The Winter's Tale

Schilderij van John Opie: Antigonus, Leontes en het kind Perdita (act II, scene 3).

The Winter's Tale schreef Shakespeare waarschijnlijk in de periode 1610-1611. Het was een van de achtendertig toneelstukken die na zijn dood voor het eerst werden gepubliceerd in de First Folio van 1623. Het stuk gaat over Leontes, de koning van Sicilië, die zijn zwangere vrouw, Hermione, van overspel verdenkt. Hij raadpleegt het orakel van Delphi om achter de waarheid te komen en laat Hermione intussen in een kerker opsluiten waar zij van een dochter bevalt.

Shakespeares bron voor het stuk

De belangrijkste plot voor The Winter's Tale is afkomstig van Robert Greenes pastorale romance Pandosto, gepubliceerd in 1588. Shakespeare veranderde het verhaal slechts lichtjes. De opvallendste wijziging is Hermiones overleving (haar standbeeld wordt levend) en haar verzoening met Leontes. In Pandosto sterft de van ontrouw verdachte persoon, en beneemt Leontes' equivalent zich uit wroeging voor haar dood en voor de incest met zijn dochter van het leven. Shakespeare week ook op andere punten af van Greens romance. Zo kreeg bij hem Leontes' zoon een grotere rol toebedeeld, en voegde hij nieuwe personages toe: Paulina, Emilia, Antigonus, Autolycus, Clown, Tijd, en zo meer. De opvallendste wijziging is echter dat Shakespeare Greenes grimmige afloop niet overnam.

Problem play

De precieze datering en oorsprong van het stuk zijn problematisch. The Winter's Tale werd voor het eerst gepubliceerd in de First Folio van 1623. Hoewel het toen bij de comedies werd ingedeeld, vindt men het in moderne uitgaven vaak bij de romances terug. Critici zoals W.W. Lawrence noemen dit toneelstuk een "problem play" omdat er een discrepantie in stijl is: de eerste drie bedrijven worden gevuld met intens psychologisch drama, terwijl de laatste twee acts komisch zijn met een happy ending.

Onderzoekers hebben jarenlang geredetwist of The Winter's Tale nu een van Shakespeares vroegste werken is of juist een van zijn laatste. Vast staat dat het stuk pas werd gepubliceerd met de First Folio van 1623. In de jaren veertig waren enkele onderzoekers ervan overtuigd dat er eerder al een illegale versie van het stuk was opgenomen in het Stationers' Register op 22 mei 1594, onder de titel "A Wynters nightes pastime".

In recente anthologieën zoals The Riverside Shakespeare (2nd Edition 1997) wordt nu echter aangenomen dat het geschreven is na Cymbeline en dat het dateert van 1610-1611. Er bestaat ook een verslag van een zekere dokter Simon Forman die op 15 mei 1611 een opvoering van het stuk in The Globe had gezien. Later dat jaar, in november, werd in het boek van the Office of Revels een toneelstuk ingeschreven dat aan het hof was opgevoerd door 'the Kings Players', waarvan de titel Ye Winters night Tale luidde.

Synopsis

Polixenes, de koning van Bohemen, verblijft aan het hof van zijn jeugdvriend, de Siciliaanse koning Leontes, en diens vrouw, koningin Hermione. Na negen maanden krijgt Polixenes echter heimwee naar Bohemen en wil vertrekken. Wanhopig probeert Leontes zijn vriend te overtuigen om langer te blijven, maar die lijkt vastbesloten. Ten einde raad stuurt Leontes zijn hoogzwangere vrouw naar hem toe. Als zij er na enkele bezoeken wel in slaagt om Polixenes te overtuigen, begint haar echtgenoot dit verdacht te vinden. In zijn waanzin denkt hij dat zij een affaire heeft met Polixenes. Hij schakelt een vertrouweling van hem, Camillo, in om Polixenes te vergiftigen. Camillo is er echter van overtuigd dat de koningin onschuldig is, en waarschuwt Polixenes. Samen vertrekken ze naar Bohemen. Als Polixenes verneemt dat ze gevlucht zijn, is hij nog meer overtuigd van Hermiones ontrouw. Hermione belandt in de kerker en bevalt daar van haar kind. Paulina, een hofdame die haar trouw is gebleven, brengt de baby naar Leontes, in de hoop om hem tot bezinning te brengen. In plaats daarvan beveelt Leontes aan Paulina's echtgenoot Antigonus om het kind in een verlaten streek achter te laten. Indien hij niet gehoorzaamt, zal Paulina geëxecuteerd worden. Antigonus vertrekt als een gebroken man om het bevel uit te voeren.

Hermione verschijnt voor de rechters. Er is geen echt bewijs, maar de koning heeft boodschappers naar het orakel van Delphi gestuurd. Het orakel verkondigt Hermiones onschuld en waarschuwt Leontes ook dat hij zonder erfgenaam zal vallen totdat zijn pasgeboren dochter wordt gevonden. Leontes verwerpt het orakel, waarop een dienaar het nieuws brengt dat prins Mamillius gestorven is. Leontes heeft wroeging, en Hermione sterft van verdriet.

Intussen brengt Antigonus de baby naar Bohemen. In een droom verschijnt Hermione aan hem; zij geeft het kind de naam 'Perdita' en vertelt Antigonus dat hij door zijn aandeel in de daad zijn vrouw nooit meer zal mogen zien. Antigonus wordt door een beer verscheurd. Het kindje wordt samen met het goud en de tekens die bij haar werden achtergelaten gevonden door een herder en zijn zoon. De herder zweert haar te zullen opvoeden als zijn eigen kind.

Vadertje Tijd, het Koor, kondigt het verloop van zestien jaar aan. We bevinden ons nu in Bohemen, waar Camillo sinds de vlucht uit Sicilië de hele tijd in dienst van de koning is geweest. Maar hij heeft heimwee en verlangt ernaar om naar huis terug te keren, naar de berouwvolle koning die hij daar heeft achtergelaten. Polixenes kan niet zonder zijn bekwame helper en stelt voor om samen met hem in vermomming het huis van de herdersdochter te bezoeken. Hij heeft immers geruchten opgevangen als zou zijn zoon, prins Florizell, haar vaak bezoeken.

Prins Florizell en Perdita zijn intens verliefd op elkaar, maar zij vrezen de toorn van de koning als hij hun relatie zou ontdekken. Ze gaan samen naar een festival en daar verklaart Florizell openbaar zijn liefde voor Perdita. De koning dreigt ermee om zijn zoon te onterven en Perdita te laten executeren en loopt razend weg. Camillo belooft om de twee geliefden te helpen. Hij adviseert hen om naar het hof van koning Leontes van Sicilië te gaan die hen als eregasten zal ontvangen. Hij zorgt er ook voor dat een zakkenroller met de naam Autolycus zijn kleren met die van de prins ruilt. Autocylus zal echter het paar volgen nadat hij afgeluisterd heeft dat Perdita een vondeling is. Hij doet zich voor als een voorname hoveling en belooft de verliefden hen aan de koning van Sicilië voor te stellen.

In Sicilië overtuigt Paulina koning Leontes om nooit meer te trouwen tenzij zij zelf de bruid voor hem kiest. Florizell en Perdita verschijnen en Leontes begroet hen hartelijk. Een boodschapper brengt een beetje later het nieuws dat Polixenes aangekomen is om zijn zoon te zoeken. Leontes belooft Florizell daarop om zijn zaak te verdedigen. In de volgende scène verneemt de toeschouwer door een gesprek tussen drie heren en Autocylus hoe Perdita's ware afkomst is onthuld. Iedereen is aanwezig wanneer de herder en zijn zoon de voorwerpen tonen die bij de vondeling lagen. Dit bewijst dat Perdita de verloren gewaande dochter is van koning Leontes. De twee koninklijke families trekken naar het huis van Paulina waar een kunstenaar een mooi beeld van Hermione heeft onthuld. Terwijl iedereen het standbeeld bewondert, brengt Paulina koningin Hermione - die in werkelijkheid zestien jaar in Bohemia verbleef - opnieuw 'tot leven', waardoor het verhaal eindigt met een happy ending.

Parallellen met Othello en Lear

Net als Othello lijdt Leontes aan een onredelijke jaloezie die hem ten slotte ten gronde zal richten. Net als generaal Othello zijn geliefde Desdemona samen met zijn enige kans op geluk vernietigt, laat Leontes zich verblinden door zijn jaloezie, wat leidt tot de dood van Hermione (die overigens wonderbaarlijk zal verrijzen...) Er is wel een belangrijk verschil: de jaloezie en paranoia van Othello wordt door een externe kwade kracht in de persoon van Iago in gang gezet, terwijl Leontes ziekelijke jaloezie ontspruit uit zijn eigen angst als man om te worden verlaten zonder dat iemand anders hem in die richting stuurt. Hij wordt zozeer beheerst door zijn fantasie dat hij niet meer in staat is om op een rationele manier naar de feiten te kijken, en die tonen duidelijk aan dat Hermione geen schuld treft. Ook zijn levenslange vriendschap met Polixenes en zijn trots om vader te worden van een troonopvolger, gooit hij weg. Net als de gek geworden koning Lear, komt hij tot de conclusie dat de seksuele daad en onkuisheid onlosmakelijk verbonden zijn met de menselijke conditie op deze aarde en dat het kwaad precies daarin huist. De bedrogen echtgenoot op deze liederlijke planeet ("bawdy planet") vergelijkt hij met de bezitter van een vijver waarin de buurman lustig zijn eigen hengel hangt ("his pond fished by his next neighbor"). Net als in King Lear lijdt waanzin tot een omkering van waarden: kosmische orde wordt chaos, wettelijkheid tot wetteloosheid, redelijkheid tot waanzin.

The Winter's Tale als romance

Ondanks de tragische gebeurtenissen die plaatsvinden, valt het te verdedigen om dit stuk een komedie of romance te noemen. De laatste twee bedrijven verschillen aanzienlijk in toon van de voorgaande. In de eerste helft van het stuk was Leontes de protagonist, in de tweede helft is het vooral de vrolijke venter, zwerver en zakkenroller Autolycus die de show steelt en zorgt dat liefdesperikelen worden opgelost. Shakespeare maakt in zijn verhaal gebruik van een aantal dingen die kenmerkend zijn voor de romance: een aan de elementen overgeleverde en verlaten baby, een prinses die door herders wordt opgevoed, een vermomde prins, een zeereis (Bohemen geeft Shakespeare zelfs een kustlijn!) en een scène waarin het allemaal samenkomt en iedereens ware identiteit wordt onthuld. Ook typische karakters bij een komedie ontbreken niet: clowns, olijke marskramers, bedeesde herderinnen.

De happy ending, zo typisch voor de komedie, wordt wel overschaduwd door het feit dat er doden zijn gevallen (Maximillius en Antigonus), en dat de psychologische schade bij de hoofdpersonen Leoontes en Hermione, niet meteen zal overwonnen zijn of even magisch zal verdwijnen als Hermione weer tot leven is gebracht. Waarom Shakespeare zijn publiek eerst had misleid door het te laten geloven dat Hermione was gestorven, is een raadsel. Het is een soort theatertruc die niet in andere Shakespearestukken wordt aangetroffen.

Receptie en adaptaties

The Winter's Tale werd de eerste keer opgevoerd in Londen in 1611.

Het toneelstuk is in de loop van zijn geschiedenis af en toe zeer populair geweest en er werden heel wat theaterproducties en adaptaties van gemaakt. Zo genoot David Garricks adaptatie 'Florizel and Perdita' (eerst uitgevoerd in 1784 en gepubliceerd in 1756) heel wat succes. Ook in de 19e eeuw, toen het herderdicht (pastorale) in de mode geraakte was het stuk populair. In de tweede helft van de 20e eeuw werd de originele tekst uit de First Folio vaak opgevoerd met wisselend succes.

Het stuk bevat de zonder meer beroemdste Shakespeare aanwijzing voor de toneelregisseur: "Exit, achtervolgd door een beer", een beschrijving van de dood van Antigonus. Het is niet bekend of Shakespeare een echte beer uit de Londense bear-pits gebruikte of een acteur in een berenkostuum. The Royal Shakespeare Company maakte in een van zijn opvoeringen gebruik van een groot zijden vel dat van vorm veranderde en zowel de beer als de storm symboliseerde waarin Antigonus reist.