Schilderen/De kunst van het weglaten

Weglaten is essentieel bij het schilderen; anders zou je net zo goed, of misschien wel beter, een foto kunnen maken. Als iemand bijvoorbeeld gaat schilderen in de buitenlucht ziet zij of hij allerlei combinaties van vormen, kleuren, lijnen en texturen, die vaak volkomen toevallig zijn. Wat je in werkelijkheid ziet zal vrijwel nooit zo perfect zijn dat je precies dát wilt schilderen. Je zult keuzes moeten maken. Je moet selecteren, rangschikken en wellicht ook sommige vormen veranderen zodat ze passend zijn. "Minder is meer", dat is iets wat je in gedachten kan houden bij het maken van je schilderij.

Weglaten in landschappen

De Japanse landschapskunstenaars zijn meesters in het weglaten, vooral de schilders uit de Edo-periode. Later werd er gedetailleerder geschilderd. De Japanners lieten in het schilderij gewoon gedeeltes leeg, of deden dat door de aanwezigheid van wolken of mist te suggereren. De vorm en het ritme van de tussenruimte is dan erg belangrijk in het schilderij.


Kimuara Tangen 1753	Sakai Hōitsu (1761–1828)	Shibata Zeshin 1872	Wada Eisaku 1918
Vier afbeeldingen van de in Japan zo geliefde vulkaanberg Fuji. Vooral in de oudere schilderijen is heel veel weggelaten. Onder invloed van de westerse kunst, toen Japan weer opengesteld werd na de Edoperiode (1603 - 1868), werd de Japanse kunst ook gedetailleerder.

De bovenstaande voorbeelden laten allemaal een rustig, evenwichtig, schilderij zien. Hieronder staan een paar voorbeelden van bijna "horror vacui", de angst voor de leegte. De schilderijen zijn zo vol met details, dat je niet weet waar je kijken moet en waar het begin en het einde van het schilderij is. Deze manier van schilderen was vooral populair tijdens de barok.


Jacob Jordaens 1593–1678 Christus verdrijft de kooplieden uit de tempel.	Andries van Eertvelt 1590–1652 Havenscène	Giovanni Paolo Pannini 1692–1765 Interieur met de schilderijen verzameling van Kardinaal Cardinal Silvio Valenti Gonzaga	Cristoforo Munari 1667–1720 Libri, porcellane cinesi, vassoio di frutta, bauletto, vasetto di fiori e teiera su tavolo coperto da tovaglia rossa
In het schilderij van Jordaens is het zo vol en druk, dat je niet meer weet waar te kijken. Je moet goed zoeken om de hoofdfiguur, Christus, te vinden. Hij staat rechts, naast de vrouw met de vruchten op haar hoofd. Maar de toekijkende mannen bovenin en links vallen ook heel op, boven de door elkaar liggende lijven. In de havenscène in het middelste schilderij concurreren de woeste golven met de wolken, de kleine bootjes en het kasteel op de heuvel om aandacht. Alles beweegt in dit schilderij. Alleen linksboven, in de lucht, vindt het oog een rustpunt. Het schilderij met de schilderijenverzameling spreekt vanzelf. Zo dacht men toen over een smaakvolle expositie. Het stilleven rechts is weliswaar niet helemaal vol met details, maar de schilder heeft bij elk voorwerp met de grootst mogelijke precieze geschilderd. Dat leidt er toe dat elk voorwerp even belangrijk lijkt in de compositie. De Italiaanse titel van het schilderij kan - grappig genoeg - ook geen keuze maken van de belangrijkste voorwerpen.

Details weglaten bij een portret

Tegenwoordig vinden we het niet meer zo mooi, een schilderij dat elk detail laat zien. Het is de norm geworden, zelfs noodzakelijk voor een bevredigend resultaat, om dingen in een schilderij weg te laten. Je laat bewust dingen weg die je in werkelijkheid wel ziet. Je kan bijvoorbeeld niet elk haartje van het model op een portret schilderij weergeven, noch elk plooitje in een kledingstuk.


Jean-Jacques Henner 1829–1905 Mooie roodharige vrouw	John William Godward 1861–1922 Gedachten zijn ver weg	Paul César Helleu 1859–1927 Portret van Alice Guérin, dichter
Drie schilderijen van vrouwen met rood haar. Van links naar rechts worden meer details van het haar weergegeven, maar altijd is een vereenvoudiging nodig. Vooral in de achtergrond van de portretten is heel veel weggelaten. Het effect hiervan is dat de kijker zich vooral zal concentreren op het portret. In het middelste schilderij zijn vrij veel details weergegeven van de kleding, in de andere twee is de kleding zeer schematisch weergegeven. Kijk ook eens naar het portret zelf. De linker vrouw kijkt je recht aan, de middelste is en profil geschilderd, de rechter in driekwart. Vraag je af welk schilderij je het meest aanspreekt en waarom? Naast het rode haar is de dromerige blik in de ogen van de vrouwen een overeenkomst tussen de schilderijen.

Details weglaten bij een boeket


Henri Fantin-Latour 1836–1904 Japanse lelies	Anders Zorn 1860–1920 Vaas met witte lelies	Natalia Goncharova 1881–1962 )Stralende lelies
Drie schilderijen van lelies. Ook hier hebben de kunstenaars veel weggelaten van wat in de realiteit aanwezig is. Niet alleen qua details, maar vooral ook zijn keuzes gemaakt om kleuren weg te laten. Zo ontbreekt het groen van de stelen in het schilderij van Goncharova, elke andere kleur dan groen in de achtergrond van het schilderij van Fantin-Latour.

Een aanpak stap voor stap

Stel, je hebt een schilderij gemaakt, het is bijna af, maar je vindt het resultaat niet bevredigend. Het kan zijn dat er gewoon teveel op staat, teveel kleur, teveel details. Probeer erachter te komen waar het aan ligt op de volgende manier:

Stel jezelf vragen. Ga op enige afstand van je schilderij staan. Doe je ogen dicht, maak je hoofd leeg. Doe je ogen langzaam open en kijk naar je schilderij. Stel je een aantal vragen zoals:
- Wat was ik oorspronkelijk van plan met dit schilderij?
- Wat valt mij op in dit schilderij, wat raakt mij het meeste?
- Op welke plek staan de onderdelen waar het eigenlijk om gaat?
- Als je het niet ziet, zet het schilderij op zijn kop, misschien zie je het dan.
Kijk nu verder en zoek de verstorende delen van het schilderij, neem je tijd en aarzel niet je de meest lastige vragen te stellen, wees kritisch op jezelf.
- Welke delen van het schilderij zijn overbodig?
- Houd je hand voor zo een onderdeel, wordt het resultaat dan beter?
- Wees geduldig, lukt het niet, kijk dan een paar uur later nog eens kritisch.
En nu het moeilijkste, de knoop doorhakken.
- Besluit nu om de storende delen weg te schilderen.
- Hoe ga je dat doen? Begin niet zomaar.
- Denk na welke kleur je daaroverheen zet. Kies een kleur die al in het schilderij voorkomt.
- Moeilijk, vooral als je veel tijd hebt besteed aan het onderdeel dat je nu weghaalt .
- Kill your darlings... het doet pijn, maar het eindresultaat zal beter zijn.