Maatschappijleer/Alfabetische woordenlijst maatschappijleer

Aangeboren eigenschappen

aangeboren eigenschappen: eigenschappen die al bij de geboorte aanwezig zijn

aangeboren verschillen: niet iedereen is hetzelfde omdat bij er de geboorte al verschillen zijn tussen mensen

aangeleerde cultuurkenmerken: waarden, normen, gedragingen en gewoonten zijn door cultuuroverdracht aangeleerd

aangeleerde eigenschappen: gedrag en gewoonten worden overgenomen van de heersende cultuur en de sociale omgeving

aangeleerd-gedrag theorie: crimineel gedrag wordt aangeleerd door contact met mensen in de directe omgeving, zoals familieleden, vrienden en jeugdgroepen

aanhouden (arresteren): het vasthouden van iemand die er van verdacht wordt een strafbaar feit te hebben begaan

aanvullende verzekering: een verzekering voor zorg die niet in het basispakket zit

absolute macht: een regeringsvorm waar het staatshoofd alle macht bezit

absolute monarchie: onbegrensd koningschap

actief kiesrecht: het recht om te mogen stemmen

actiegroep: een groep mensen die actie voert om een bepaald (idealistisch) doel te bereiken

actoren (politiek): individuen, groepen, organisaties en instituties met politieke macht

adolescentenstrafrecht: een strafrechtelijke aanpak voor jongeren tussen de 16 en 23 jaar

advocaat: raadsman of raadsvrouw in juridische aangelegenheden

afdwingbaar: de mogelijkheid om de bepalingen en voorwaarden van een overeenkomst wettelijk af te dwingen

afschrikking: het idee dat straffen bedoeld zijn om mensen af te schrikken van het plegen van misdaden, zodat zij (en anderen) dit in de toekomst niet (opnieuw) doen

afwezigheid van schuld: dat iemand geen straf krijgt omdat hij of zij niet verantwoordelijk gehouden kan worden voor het strafbare feit

agendafunctie media: de media bepalen welke onderwerpen veel aandacht krijgen en hebben daardoor invloed op waarover mensen en de politiek nadenken en praten

AIVD: De Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst is de Nederlandse geheime dienst die zich bezighoudt met het beschermen van de nationale veiligheid, bijvoorbeeld door het opsporen van terrorisme en spionage

algemeen belang: iets dat belangrijk is voor veel mensen in de samenleving, zoals veiligheid, onderwijs of gezondheidszorg; datgene wat voor het welzijn van het volk in zijn geheel nuttig, gewenst of nodig is

Algemene (Politieke) Beschouwingen: het jaarlijkse politieke debat in de Tweede Kamer waarin de plannen van de regering (uit de Miljoenennota) worden besproken en partijen hun visie geven op de toekomst van Nederland

Algemene bijstand: een uitkering van de overheid voor mensen die geen of te weinig inkomen hebben om in hun basisbehoeften te voorzien

Algemene Vergadering: het belangrijkste overlegorgaan van de Verenigde Naties (VN), waarin alle lidstaten zitten en gezamenlijke besluiten nemen over wereldwijde problemen zoals vrede, veiligheid en mensenrechten

algoritme: een reeks instructies of regels die computers gebruiken om automatisch beslissingen te nemen, bijvoorbeeld bij het tonen van berichten op sociale media of het opsporen van fraude

allochtonen: mensen van wie minstens één ouder in het buitenland is geboren (tegenwoordig wordt deze term minder gebruikt en vervangen door termen als mensen met een migratieachtergrond)

ambtelijk bevel: een opdracht van een ambtenaar (zoals een politieagent) die je wettelijk moet opvolgen, bijvoorbeeld een stopteken of een gebiedsverbod

ambtenaar: een werknemer van de overheid; iemand die aangesteld is in een door de overheid beheerde dienst

Amerikaanse constitutie: het geschreven grondwettelijke document van de Verenigde Staten dat de basisregels van de overheid en de rechten van burgers vastlegt

analysevragen: onderzoeksvragen; vragen die helpen bij het oplossen van maatschappelijke problemen; analysevragen hebben te maken met actoren, politieke besluitvorming, oorzaken en gevolgen en vergelijkingen

anomietheorie: een theorie die verklaart dat mensen crimineel gedrag vertonen wanneer ze door sociale ongelijkheid en gebrek aan kansen hun doelen niet op legale manier kunnen bereiken

anonieme getuigenverklaring: geheime verklaring; getuige wiens identiteit niet bekend is; bijvoorbeeld de rechter-commissaris staat een anonieme getuigenverklaring toe in het onderzoek tegen de afgezette leider van de Hell's Angels, Willem van Boxtel alias 'Big Willem' en twee medeverdachten

AOW: de Algemene Ouderdomswet is een basispensioen dat de Nederlandse overheid betaalt aan iedereen vanaf een bepaalde leeftijd, zodat ouderen inkomen hebben als ze niet meer werken

AOW-uitkering: het maandelijkse geldbedrag dat mensen vanaf de pensioenleeftijd van de overheid krijgen als basisinkomen

arbeidsconflict: een ruzie of strijd tussen werknemers (vakbonden) en werkgevers over zaken als loon, werktijden of arbeidsvoorwaarden

arbeidsethos: de houding tegenover werken, die kan variëren van hard werken als plicht tot een meer ontspannen kijk waarbij ook andere levenswaarden belangrijk zijn

arbeidsmarkt: de plek waar vraag naar en aanbod van werk elkaar ontmoeten, bijvoorbeeld tussen werkgevers en werknemers

arbeidsmigranten: mensen die tijdelijk of permanent naar een ander land verhuizen om daar te werken

arbeidsovereenkomst: een schriftelijke of mondelinge afspraak tussen werkgever en werknemer over het werk dat gedaan wordt en de voorwaarden daarvoor

arbeidsparticipatie: het percentage mensen dat betaald werk heeft of zoekt binnen de beroepsbevolking

arbeidspotentieel: het totale aantal mensen dat geschikt en beschikbaar is om te werken in een land

Arbowet: de wet die regels geeft voor veilige en gezonde werkomstandigheden voor werknemers

argument: een reden of bewijs dat je geeft om je mening of standpunt te ondersteunen

armoede: het ontbreken van genoeg geld of middelen om in de basisbehoeften zoals voedsel, kleding en huisvesting te voorzien

armoedeval: de situatie waarin mensen niet meer gaan werken of meer gaan verdienen omdat ze dan hun uitkering (deels) verliezen, waardoor ze er financieel niet op vooruitgaan

asiel: de bescherming die een land biedt aan mensen die hun eigen land zijn ontvlucht vanwege gevaar, zoals oorlog of vervolging

asielzoeker: iemand die in een ander land bescherming vraagt omdat hij of zij in het eigen land gevaar loopt, maar nog wacht op een beslissing over het verblijfsrecht

asociaal (gedrag): gedrag waarbij iemand geen rekening houdt met anderen en de sociale regels overtreedt

assimilatie: het proces waarbij mensen met een andere cultuur hun eigen cultuur steeds meer loslaten en de cultuur van de dominante samenleving overnemen

autochtoon: een persoon van wie beide ouders in hetzelfde land zijn geboren waar hij of zij zelf woont

autoritair regime: een regeringsvorm waarbij de macht bij één persoon of een kleine groep ligt en de bevolking weinig invloed of vrijheid heeft

autoritaire staat: een land waar de overheid de macht sterk beheerst, de vrijheid van burgers beperkt en politieke tegenstanders weinig ruimte krijgen

automatisering: het vervangen van menselijk werk door machines en computers om processen sneller en efficiënter te laten verlopen

azc: een asielzoekerscentrum is een opvangplek waar asielzoekers tijdelijk verblijven terwijl hun aanvraag wordt behandeld

Basisinkomen

basisinkomen: een vast bedrag dat iedereen van de overheid krijgt, zonder voorwaarden, om in de basisbehoeften te voorzien

basisverzekering: de verplichte zorgverzekering die iedereen in Nederland moet hebben, waarmee de belangrijkste medische kosten worden vergoed

beeldvorming: het proces waarbij mensen een mening of idee vormen over anderen, vaak beïnvloed door media, ervaringen en vooroordelen

begrip: het idee, de betekenis of het concept van iets dat je kunt uitleggen of begrijpen; het vermogen om iets of iemand te begrijpen, bijvoorbeeld iemands situatie, gedrag of mening

beginsel van de grondrechten: het uitgangspunt dat iedereen in een rechtsstaat gelijke, fundamentele rechten en vrijheden heeft die de overheid moet respecteren en beschermen

beginsel van de trias politica: het principe dat de macht in een staat verdeeld is in drie onderdelen: de wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht, om machtsmisbruik te voorkomen

belang: voordeel; iets waar je een voordeel bij hebt; iets wat je belangrijk vindt omdat het voordelig of nuttig is; het voordeel dat iemand of een groep ergens bij heeft, bijvoorbeeld op het gebied van geld, macht, veiligheid of welzijn

belangengroep: een organisatie die opkomt voor de belangen van een bepaalde groep mensen, zoals een vakbond of milieubeweging

belangentegenstelling: een situatie waarin de belangen van groepen of personen tegenover elkaar staan en botsen, bijvoorbeeld tussen werkgevers en werknemers

belasting: een verplichte bijdrage die burgers en bedrijven aan de overheid betalen om collectieve voorzieningen te financieren, zoals onderwijs, zorg en infrastructuur

belastingplicht: gedwongen geldheffing; iedereen met een inkomen betaalt belasting; de wettelijke verplichting voor burgers en bedrijven om belasting te betalen aan de overheid over inkomen, bezit of uitgaven

beleidsbepaling: het proces waarbij de overheid of een organisatie beslist welke doelen ze willen bereiken en welke maatregelen daarvoor worden genomen

beleidsvoorbereiding: de fase waarin plannen worden uitgewerkt en informatie wordt verzameld voordat de overheid een besluit neemt over nieuw beleid

beroepsbevolking: alle mensen tussen 15 en de pensioenleeftijd die werken of beschikbaar zijn voor werk

bestemmingsplan: een officiële kaart of document waarin staat hoe de grond in een gemeente gebruikt mag worden, bijvoorbeeld voor wonen, winkels of industrie

bestuurlijke autonomie: het recht van een gebied of organisatie om zelfstandig beslissingen te nemen over het eigen bestuur zonder inmenging van hogerhand

bestuurskracht: het vermogen van een overheid of organisatie om problemen effectief aan te pakken en beleid goed uit te voeren

bestuursorgaan: een organisatie of persoon die namens de overheid besluiten neemt en uitvoert, zoals een gemeente of een minister

bestuursrecht: administratief recht; centraal in het bestuursrecht staat de verhouding tussen de burger en de overheid; het bestuursrecht (ook wel administratief recht genoemd) regelt de manier waarop het openbaar bestuur kan ingrijpen in de openbare rechtsorde; het onderdeel van het recht dat regels geeft over hoe de overheid besluiten moet nemen en hoe burgers bezwaar kunnen maken tegen deze besluiten; bestuursrecht regelt de werkwijzen en de handelswijzen van bestuursorganen in het vervullen van hun bestuurlijke taken in relatie tot natuurlijke personen en rechtspersonen (burgers en bedrijven)

Betrouwbaarheid (informatie): eerlijkheid; de mate waarin informatie juist, volledig en onafhankelijk is, zodat je erop kunt vertrouwen dat het klopt; om na te gaan of informatie betrouwbaar is kun je kijken naar de bronvermelding, het onderscheid tussen feiten en meningen en of het onderwerp van verschillende kanten wordt belicht

big data: heel grote hoeveelheden gegevens die met computers worden verzameld en geanalyseerd om patronen of trends te ontdekken

bijkomende straf: een extra straf die je krijgt naast de hoofdsanctie, zoals een rijontzegging of een boete

bij- en omscholing: het leren van nieuwe vaardigheden en kennis om beter te kunnen blijven werken of om een ander beroep te krijgen

bindingstheorie: een theorie die zegt dat mensen minder snel crimineel worden als ze sterke sociale banden hebben met familie, vrienden en school

bodemprocedure: de rechtszaak waarin een rechter inhoudelijk beslist over een geschil, nadat een voorlopige uitspraak is gedaan

boycot: het bewust niet kopen of gebruiken van producten of diensten van een land, bedrijf of groep om druk uit te oefenen

brexit: het vertrek van het Verenigd Koninkrijk uit de Europese Unie

Bron: oorsprong; bronvermelding, een overzicht van gebruikte informatiebronnen; de plek of persoon waar je informatie vandaan haalt, zoals een boek, website of ooggetuige

brutoloon: het totale salaris dat iemand verdient vóórdat er belasting en andere kosten vanaf worden gehaald

budgetrecht: het recht van het parlement om te bepalen hoeveel geld de overheid mag uitgeven

burgemeester: het hoofd van de gemeente, verantwoordelijk voor veiligheid, bestuur en het vertegenwoordigen van de gemeente

burgerinitiatief: een voorstel van burgers aan de (lokale) overheid om een onderwerp op de politieke agenda te zetten

burgerlijk recht: civiel recht of privaatrecht; het deel van het recht dat regels geeft over zaken tussen burgers onderling, zoals contracten, huur of erfgoed; burgerlijk recht beschrijft de regels voor de onderlinge verhoudingen tussen personen (dus personen- en familierecht, ondernemingsrecht en vermogensrecht)

burgerlijk wetboek: het officiële boek waarin alle regels staan over het burgerlijk recht, zoals huwelijk, kopen en huren

burgerpanel: een groep inwoners die regelmatig hun mening geeft over politieke plannen of maatschappelijke onderwerpen

burgerparticipatie: het meedoen van burgers aan de besluitvorming en activiteiten in de samenleving of politiek

burgerschap: het lid zijn van een land of gemeenschap, met rechten en plichten, en actief meedoen in de samenleving

burgerschapsvorming: het proces waarbij mensen leren hoe ze actief en verantwoordelijk kunnen meedoen in de samenleving

Canon van Nederland

Canon van Nederland: een overzicht van vijftig belangrijke onderwerpen en gebeurtenissen die samen het verhaal van de Nederlandse geschiedenis vertellen

cao: een afspraak tussen werkgevers en werknemers over arbeidsvoorwaarden, zoals loon, werktijden en vakantiedagen

Cassatie: vernietiging; het verzoek aan de Hoge Raad om te kijken of een rechter een rechtsregel goed heeft toegepast in een eerder vonnis; cassatie is een begrip uit het recht. 'In cassatie gaan' betekent dat men beroep aantekent bij het hoogste rechtsprekend orgaan van het land tegen een uitspraak van een lagere rechter

categoriseren: het indelen van mensen of dingen in groepen op basis van gemeenschappelijke kenmerken

CBS: Centraal Bureau voor de Statistiek; heeft als taak het publiceren van betrouwbare en samenhangende statistische informatie; het Centraal Bureau voor de Statistiek is een overheidsinstelling die gegevens verzamelt en publiceert over de Nederlandse samenleving, zoals over economie, werk en bevolking; het Centraal Bureau voor de Statistiek is in Nederland de instantie waar de verzameling, bewerking en publicatie van de statistieken ten behoeve van overheid, wetenschap en bedrijfsleven zijn gecentraliseerd

censuskiesrecht: cijnskiesrecht of cijnskiesstelsel; aanvankelijk mochten alleen mannen stemmen die belasting betaalden.; het vroegere systeem waarbij alleen mensen die een bepaald bedrag aan belasting betaalden, mochten stemmen; Aas bij verkiezingen het stemrecht is voorbehouden aan personen die vermogend genoeg zijn om minimaal een bepaald bedrag aan belastingen te betalen

censuur: het verbieden of controleren van informatie door de overheid, bijvoorbeeld in de media, om bepaalde meningen of feiten tegen te houden

checks and balances: driemachtenleer; de drie machten controleren elkaar en 'houden elkaar scherp'; het systeem waarin de drie machten (wetgevend, uitvoerend en rechterlijk) elkaar controleren en in evenwicht houden om machtsmisbruik te voorkomen; dit is een systeem waarbij overheidsbevoegdheden over verschillende organen worden verspreid en ieder orgaan bij de uitoefening van zijn bevoegdheden verantwoording verschuldigd is aan een ander orgaan

christendemocraten: een politieke stroming die uitgaat van christelijke waarden, met nadruk op samenwerking, verantwoordelijkheid en zorg voor elkaar

christendemocratie: een politieke stroming gebaseerd op christelijke waarden, die samenwerking, familie en solidariteit belangrijk vindt

civiel recht: het recht dat regels geeft over de relaties tussen burgers, zoals afspraken, eigendom en familiezaken

coalitie: een samenwerking tussen politieke partijen om samen een regering te vormen

coalitiefractie: de groep Kamerleden van de partijen die samen de regering vormen

Code Civil: de Franse wetboeken van burgerlijke rechten uit 1804, waarin belangrijke regels over het burgerlijk recht zijn vastgelegd

collectief belang: het voordeel of belang dat geldt voor een hele groep mensen of de samenleving als geheel

collectieve goederen: goederen of diensten waar iedereen gebruik van kan maken, zoals schone lucht of openbare wegen

collectivisme: een politieke stroming die de nadruk legt op samenwerking en het belang van de groep boven het individu

college van burgemeester en wethouders (B en W): dit is het dagelijks bestuur van een gemeente, verantwoordelijk voor de uitvoering van beleid en bestuur

college van Gedeputeerde Staten: het bestuur van een provincie, dat het beleid uitvoert en de provincie bestuurt

commentaarfunctie van de media: de rol van de media om gebeurtenissen te beoordelen en meningen te geven, zodat mensen zich een eigen mening kunnen vormen

commissaris van de Koning: de hoogste bestuurder van een provincie, die namens de koning toezicht houdt en het bestuur coördineert

communicatie: kennisgeving; het doorgeven van informatie; een proces van informatie-uitwisseling; het uitwisselen van informatie, ideeën of gevoelens tussen mensen; bij communicatie is er altijd sprake van een zender, een boodschap met informatie en een ontvanger

communicatieruis: de overdracht van informatie verloopt niet goed; een verstoring of storing die ervoor zorgt dat de boodschap niet goed overkomt of verkeerd wordt begrepen

communisme: een politieke stroming die streeft naar een samenleving zonder privébezit, waarin goederen en macht eerlijk verdeeld zijn

communitarisme: een stroming die het belang van de gemeenschap en sociale verantwoordelijkheid benadrukt boven het individuele belang

complottheorie: een uitleg voor gebeurtenissen waarin wordt gezegd dat een geheime groep achter de schermen alles regelt, vaak zonder bewijs

Compromis: middenweg; een tussenoplossing; en afspraak waarbij partijen allebei iets toegeven om samen een oplossing te vinden; een oplossing waarbij verschillende partijen van hun standpunt afwijken en wat toegeven aan de ander; een compromis is een zodanige voorkoming of beëindiging van een conflict, dat geen van de strijdende partijen voor 100% zijn/haar zin of gelijk heeft gekregen, maar dat voor beide partijen aanvaardbaar is

confessionalisme: een politieke stroming die uitgaat van geloof en religieuze waarden als basis voor samenleving en politiek

conflicten bij integratie: problemen of spanningen die ontstaan wanneer mensen met verschillende culturen samenleven en moeite hebben elkaar te begrijpen of accepteren

consensus: een situatie waarin iedereen het eens is of instemt met een besluit

conservatief: een politieke houding die vasthoudt aan traditionele waarden en veranderingen liever langzaam en voorzichtig doorvoert

Constitutionele monarchie: Een monarchie is van origine een regeringsvorm waarbij de macht bij één persoon berust, de monarch.; In een constitutionele monarchie is de macht van de vorst in een grondwet is vastgelegd.

controlerende functie media: de taak van de media om de overheid en andere machthebbers te controleren en misstanden aan het licht te brengen

corona (COVID-19): een wereldwijde virusziekte die grote invloed had op de samenleving, economie en overheidsbeleid, zoals in de zorg en bij vrijheidsbeperkingen

corporatistische verzorgingsstaat: een type verzorgingsstaat waarin overheid, werkgevers en werknemers samenwerken om sociale zekerheid en welzijn te regelen, met nadruk op familie en traditionele waarden

criminaliteit: misdadigheid; alle misdrijven die in de wet staan omschreven; het plegen van strafbare misdrijven die in de wet staan, zoals diefstal, geweld of fraude; met criminaliteit wordt (ruim genomen) bedoeld als alles wat niet mag en slecht is, zoals diefstal, moord enz; criminaliteit kan zeer algemeen worden gedefinieerd als alles wat door een wettelijke bepaling als misdrijf strafbaar is gesteld

cultureel kapitaal: de kennis, vaardigheden en houding die iemand van huis uit meekrijgt of verwerft en die helpen om succesvol te zijn in de samenleving, vooral op school en in werk

culturele diversiteit: de aanwezigheid van verschillende culturen, gewoonten en leefstijlen binnen een samenleving

cultuur: het geheel van waarden, normen en gewoonten die mensen in een groep of samenleving met elkaar delen

cultuurkenmerken: de typische eigenschappen van een cultuur, zoals taal, religie, gewoonten en tradities

cultuurrelativisme: dat je een andere cultuur probeert te begrijpen zoals die mensen dat zelf doen, zonder meteen te oordelen met je eigen normen en waarden

cultuuruniversalisme: het idee dat sommige waarden en normen voor alle culturen gelden, ongeacht hun verschillen

Dagvaarding

dagvaarding: een officieel schriftelijk document waarmee iemand wordt opgeroepen om voor de rechter te verschijnen

David Easton: Hij is een politicoloog die bekend is om zijn systeemtheorie, waarmee hij politieke processen en systemen beschrijft als een wisselwerking van input, verwerking en output

decentralisatie: het proces waarbij taken en beslissingen van de centrale overheid worden overgedragen aan lagere overheden, zoals provincies of gemeenten

definitie: een duidelijke uitleg of omschrijving van wat een begrip precies betekent

delegeren: het overdragen van taken of bevoegdheden aan iemand anders binnen een organisatie of bestuur

demissionair kabinet: een kabinet dat aftreedt en alleen lopende zaken afhandelt tot een nieuw kabinet is gevormd

democratie: een bestuursvorm waarbij het volk via verkiezingen meebeslist over het bestuur van het land

democratische rechtsstaat: een land waar de macht door het volk wordt gekozen en waar de rechten van burgers door de wet worden beschermd

desinformatie: het bewust verspreiden van onjuiste of misleidende informatie om mensen te beïnvloeden of te misleiden

dictatuur: een machthebber of een partij bepaalt, vaak heel willekeurig, wat de regels zijn; een bestuursvorm waarbij één persoon of een kleine groep alle macht heeft en burgers weinig of geen politieke vrijheid hebben

dijkgraaf: de voorzitter van het bestuur van een waterschap, verantwoordelijk voor waterbeheer en bescherming tegen overstromingen

dilemma: een lastige keuze uit twee of meer alternatieven; een tegenstrijdigheid tussen het persoonlijk belang en het algemeen belang; een lastige keuze tussen twee of meer mogelijkheden, waarbij elke optie nadelen heeft

directe democratie: een vorm van democratie waarbij burgers zelf direct beslissen over wetten en regels, zonder dat er gekozen volksvertegenwoordigers tussen zitten

discretionaire bevoegdheid: de ruimte die ambtenaren of overheidsinstanties hebben om zelf te beslissen hoe ze een regel of wet toepassen in een specifieke situatie

Discriminatie: Discriminatie betekent letterlijk "het maken van onderscheid".; Het onrechtmatig onderscheid maken tussen mensen of groepen.; Mensen van een bepaalde groep anders behandelen op grond van kenmerken die in de gegevens situatie niet van belang zijn.

districtenstelsel: een kiesstelsel waarbij een land is verdeeld in districten, en per district wint de kandidaat met de meeste stemmen een zetel in het parlement

diversiteit: het bestaan van verschillen tussen mensen in een samenleving, bijvoorbeeld in afkomst, cultuur, geloof, sekse of leefstijl

DNA-plicht: mensen die verdacht worden of veroordeeld zijn voor strafbare feiten moeten wangslijm afstaan aan justitie; dit betekent dat iemand die veroordeeld is voor een bepaald misdrijf verplicht is DNA-materiaal (bijvoorbeeld speeksel) af te staan, zodat dit kan worden opgeslagen in een DNA-databank voor opsporingsdoeleinden

doelgroep: een groep mensen met gemeenschappelijke kenmerken (bijvoorbeeld leeftijd, interesse of achtergrond) waarop beleid, een product of een boodschap gericht is

dominante cultuur: de overheersende cultuur in een samenleving, met de normen, waarden en gewoonten die door de meerderheid gedeeld en als maatstaf gezien worden

doodstraf: een straf waarbij iemand door de staat ter dood wordt gebracht als ultieme straf voor een ernstig misdrijf

dualisme: het principe in de politiek waarbij de wetgevende macht (parlement) en de uitvoerende macht (regering) gescheiden zijn en elkaar controleren; het principe in een parlementaire democratie waarbij het parlement en de regering ieder hun eigen taken en verantwoordelijkheden hebben en elkaar controleren

dualistisch stelsel: een politiek systeem waarin het parlement en de regering strikt gescheiden taken hebben en elkaar controleren, zodat er een duidelijke scheiding is tussen wetgevende en uitvoerende macht; staatsinrichting waarbij verschillende overheidsbevoegdheden (mandaten) door verschillende personen of organen worden uitgeoefend; op gemeentelijk niveau bijvoorbeeld: een wethouder kan geen raadslid zijn

dubbele garantie: het principe dat burgers in een rechtsstaat worden beschermd door zowel de nationale grondwet als internationale verdragen voor de bescherming van hun rechten

Dublin-verordening: een Europese afspraak die regelt welk EU-land verantwoordelijk is voor de behandeling van een asielaanvraag, meestal het land waar de asielzoeker eerst de EU is binnengekomen

duurzaamheid: het principe dat mensen en bedrijven zo omgaan met het milieu en grondstoffen dat de behoeften van nu worden vervuld zonder die van toekomstige generaties in gevaar te brengen

dwangmiddelen: middelen die de politie en justitie mogen gebruiken om een verdachte op te sporen of bewijs te verzamelen, zoals arrestatie, huiszoeking of inbeslagname; bepaalde bevoegdheden van de politie en/of officier van justitie ten aanzien van een verdachte; bekende dwangmiddelen zijn bijvoorbeeld iemand fouilleren of vasthouden op het politiebureau

dwangsom: een geldbedrag dat iemand moet betalen als hij zich niet aan een opgelegde verplichting van de rechter houdt

dynamiek van de samenleving: de voortdurende verandering in een samenleving door ontwikkelingen zoals nieuwe wetten, technologische vooruitgang, en veranderende normen en waarden

Ecologisme

ecologisme: een politieke stroming die het behoud en de bescherming van het milieu en de natuur centraal stelt en streeft naar een duurzame samenleving

economisch kapitaal: de hoeveelheid geld en bezittingen die iemand heeft, waarmee hij of zij meer macht en kansen in de samenleving kan krijgen

economische motieven migratie: dat mensen naar een ander land verhuizen om werk te vinden, hun inkomen te verbeteren of hun levensstandaard te verhogen

EEG: de Europese Economische Gemeenschap is een voorloper van de Europese Unie die in 1957 werd opgericht om de economieën van Europese landen te verbinden door een gemeenschappelijke interne markt

Eerste Kamer: et deel van het Nederlandse parlement dat wetten controleert en goed- of afkeurt, maar zelf geen wetten maakt

EGKS: De Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal is een samenwerkingsverband uit 1951 waarin Europese landen afspraken maakten over de gezamenlijke productie van kolen en staal, als voorloper van de EU

eigen risico: het bedrag dat je bij zorgkosten eerst zelf moet betalen voordat de zorgverzekeraar de kosten vergoedt

eigenbelang: handelen vanuit het voordeel of het belang voor jezelf.

eiser: de persoon die een rechtszaak begint omdat hij iets van de tegenpartij (de gedaagde) eist

emancipatie: het proces waarbij mensen of groepen streven naar gelijke rechten en gelijke behandeling in de samenleving

EMU: de Economische en Monetaire Unie is een samenwerking binnen de EU waarbij landen afspraken maken over een gezamenlijk economisch en financieel beleid en een gezamenlijke munt, de euro

Esping-Anderson: een socioloog die bekend is om zijn indeling van welvaartsstaten in drie typen: het liberale, het corporatistische en het sociaaldemocratische model

etnisch profileren: gebruikmaken van iemands huidskleur of etnische achtergrond door politie of andere instanties als reden om iemand extra te controleren, zonder objectieve aanleiding

etnische subcultuur: een groep binnen de samenleving die dezelfde afkomst deelt en eigen normen, waarden en gebruiken heeft naast de dominante cultuur

etnocentrisme: het beoordelen van andere culturen vanuit het idee dat de eigen cultuur superieur is

euro: de gemeenschappelijke munt die in een groot deel van de Europese Unie wordt gebruikt

Europees Hof voor de Rechten van de Mens: het Europees Hof voor de Rechten van de Mens is een internationale rechtbank waar burgers klachten kunnen indienen als zij vinden dat hun mensenrechten zijn geschonden door een Europees land

EVRM: Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens en Fundamentele Vrijheden; het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens is een verdrag waarin de fundamentele rechten en vrijheden van mensen in Europa zijn vastgelegd en beschermd; het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden (EVRM) is een Europees verdrag waarin mensen- en burgerrechten voor alle inwoners van de verdragsluitende staten zijn geregeld

Europees Parlement: het gekozen parlement van de Europese Unie dat meebeslist over wetten en controle uitoefent op andere EU-instellingen

Europese Commissie: het dagelijks bestuur van de Europese Unie dat nieuwe wetten voorstelt en toeziet op de uitvoering van EU-beleid

Europese integratie: het proces waarbij Europese landen steeds meer samenwerken en beleid op elkaar afstemmen om zo één geheel te vormen, zoals in de Europese Unie

Europese Raad: het orgaan van de Europese Unie waarin de regeringsleiders van de lidstaten de belangrijkste politieke besluiten nemen en de algemene richting van de EU bepalen

Europese Unie: een samenwerkingsverband van Europese landen die afspraken maken over politiek, economie en wetgeving om vrede, welvaart en veiligheid te bevorderen

euroscepsis: de kritische houding tegenover de Europese Unie en het idee dat de EU te veel macht heeft of te ver gaat in de samenwerking

eurozone: de groep EU-landen die de euro als gezamenlijke munteenheid gebruiken; Op 19 juli 2025 behoren 20 EU‑landen officieel tot de eurozone: Oostenrijk, België, Kroatië, Cyprus, Estland, Finland, Frankrijk, Duitsland, Griekenland, Ierland, Italië, Letland, Litouwen, Luxemburg, Malta, Nederland, Portugal, Slovakije, Slovenië en Spanje

evenredige vertegenwoordiging: een kiesstelsel waarbij het aantal zetels dat een partij krijgt, in verhouding is tot het aantal behaalde stemmen

events en trends: maatschappelijke veranderingen ontstaan door onverwachte gebeurtenissen (events) en langdurige, geleidelijke ontwikkelingen (trends)

Fatsoensnorm

fatsoensnorm: beleefdheidsregel / ongeschreven regel; een ongeschreven regel over hoe je je netjes en respectvol hoort te gedragen in de samenleving; regels waaraan personen zich dienen te houden als zij fatsoenlijk willen zijn; hetgeen normaal gesproken als maat wordt genomen

feminiteit: en cultuurkenmerk waarbij zachte waarden zoals zorgzaamheid, samenwerking en kwaliteit van leven belangrijk worden gevonden

feit: iets wat echt gebeurd is of bewezen kan worden en niet afhankelijk is van een mening.

filterbubbel: het verschijnsel dat je online vooral informatie en meningen te zien krijgt die passen bij jouw voorkeuren, waardoor je weinig andere standpunten tegenkomt

flexibilisering: de ontwikkeling waarbij steeds meer mensen flexibel werk hebben, zoals tijdelijke contracten, oproepbanen of freelancewerk, in plaats van vaste banen

flexwerk: werk zonder vast dienstverband, zoals tijdelijke banen, oproepwerk of freelancen, waarbij de werknemer flexibel inzetbaar is

formateur: de politicus die na de verkiezingen een regering samenstelt en meestal de nieuwe minister-president wordt

formatie: het proces na de verkiezingen waarin partijen afspraken maken om een regering te vormen

formele macht: macht die is vastgelegd in wetten en regels, bijvoorbeeld door een officiële functie of taak

fouilleren (preventief): het zonder concrete verdenking door de politie controleren van kleding en tassen van mensen om wapens of verboden spullen te vinden; preventief fouilleren mag in door de burgemeester aangewezen gebieden

fractie: een groep gekozen vertegenwoordigers van dezelfde politieke partij in bijvoorbeeld de Tweede Kamer of een gemeenteraad

fractiediscipline: de afspraak dat leden van een fractie hetzelfde stemmen en naar buiten toe één lijn houden

framing: het bewust presenteren van informatie op een bepaalde manier om de mening van mensen te beïnvloeden

Franse Revolutie: de opstand in Frankrijk (1789) waarbij burgers de macht van de koning en adel beëindigden en streefden naar vrijheid, gelijkheid en broederschap

fraude: het opzettelijk plegen van bedrog om er zelf financieel of persoonlijk voordeel uit te halen

Gastarbeiders

gastarbeiders: arbeidsmigranten die in de jaren ’60 en ’70 naar Nederland kwamen om tijdelijk werk te doen, vaak in de industrie of bouw; ze werden “gastarbeiders” genoemd omdat men dacht dat ze na een tijdje weer terug zouden gaan naar hun land van herkomst

gedaagde: de persoon of partij die voor de rechter moet verschijnen omdat iemand (de eiser) een rechtszaak tegen hem of haar is begonnen

Gedeputeerde Staten: het dagelijks bestuur van de provincie, dat de besluiten van de Provinciale Staten uitvoert

gedoogbeleid: beleid waarbij de overheid bepaalde strafbare feiten niet actief vervolgt; een bekend voorbeeld is het gedogen van softdrugs in Nederland

gedragsregel: een ongeschreven regel over hoe mensen zich horen te gedragen in de samenleving

gedragsregulering: het beïnvloeden en ordenen van het gedrag van mensen door regels, normen en waarden

geldboete: een straf waarbij iemand een geldbedrag moet betalen omdat hij of zij een wet heeft overtreden

gelijke behandeling: het principe dat iedereen in gelijke gevallen hetzelfde behandeld moet worden, zonder discriminatie

gelijkheid: de situatie waarin mensen dezelfde rechten en kansen hebben

gelijkwaardigheid: het idee dat iedereen evenveel waard is, ook al zijn er verschillen

gemeenschappelijk referentiekader: de gedeelde normen, waarden en gewoonten die mensen helpen elkaar te begrijpen

gemeentebestuur: het bestuur van een gemeente, bestaande uit de gemeenteraad en het college van burgemeester en wethouders

gemeentelijke herindeling: het samenvoegen of opnieuw indelen van gemeenten om beter te besturen

gemeenteraad: het gekozen orgaan dat de hoogste macht heeft binnen de gemeente en controleert of het college zijn werk goed doet

gemengde markteconomie: een economie waarin de markt bepaalt wat er wordt geproduceerd, maar de overheid regels opstelt en ingrijpt waar nodig

gender: de sociale en culturele betekenis van sekse; hoe mensen man, vrouw of iets anders zijn of zich voelen

genderneutraal: zonder onderscheid te maken tussen mannen en vrouwen; niet gebonden aan één gender

gendernormen: de verwachtingen en regels in een samenleving over hoe mannen en vrouwen zich horen te gedragen

generatieconflict: een conflict tussen generaties, bijvoorbeeld tussen jongeren en ouderen, door verschillende normen en waarden

gerechtshof: een hogere rechtbank waar je in hoger beroep kunt gaan tegen een uitspraak van de rechtbank

gereguleerde marktwerking: een markt waarin bedrijven vrij mogen concurreren, maar de overheid regels stelt om misstanden te voorkomen

geschil: een meningsverschil of conflict dat vaak door een rechter opgelost kan worden

geweldsmonopolie: het alleenrecht van de overheid om geweld te gebruiken om de orde te handhaven; alleenrecht op dwang; de overheid heeft meer macht en mag als enige geweld gebruiken

gewoonte: een gebruik of regel die mensen vanzelfsprekend vinden omdat die vaak herhaald word

gezag: geaccepteerde macht; mensen erkennen dat iemand de leiding mag nemen of regels mag geven; formele macht: officieel vastgelegd in regels en wetten

gezinshereniging: het laten overkomen van familieleden naar Nederland, zodat een gezin weer samen kan wonen

globalisering: het proces waarbij landen wereldwijd steeds meer met elkaar verbonden raken

grensoverschrijdend gedrag: gedrag waarbij iemand de grenzen van een ander overschrijdt, bijvoorbeeld door intimidatie of geweld

grensoverschrijdend gedrag (online): grensoverschrijdend gedrag dat via internet plaatsvindt, zoals cyberpesten of het verspreiden van naaktbeelden

grensoverschrijdende problemen: problemen die niet binnen één land op te lossen zijn, zoals klimaatverandering of terrorisme

groepsdruk: de druk die je voelt om je aan te passen aan de normen van een groep

groepsidentificatie: je verbonden voelen met een groep omdat je dezelfde kenmerken of waarden deelt

groepsnormen: de ongeschreven regels over hoe leden van een groep zich horen te gedragen

grondrechten: de belangrijkste rechten van burgers die hen beschermen tegen de macht van de overheid en elkaar, zoals vrijheid van meningsuiting en gelijke behandeling; wetten die zo fundamenteel zijn voor de vrijheid, de ontplooiing, het welzijn en de bescherming van het individu en van groepen, dat ze in de grondwet zijn vastgelegd; basiswetten

grondwet: het belangrijkste wetboek van een land met de basisregels voor de overheid en de grondrechten van burgers; in het staatsrecht is een constitutie de grondslag van een staat. Deze is vaak, maar niet altijd, vastgelegd in een grondwet, een document waarin de grondrechten en/of de organisatiestructuur van de staat in een bepaald land beschreven staan; constitutie; staatsregeling

grooming: het online contact leggen door een volwassene met een minderjarige met de bedoeling die minderjarige seksueel te misbruiken

Halt (bureau)

Halt (bureau): en organisatie die jongeren die een lichte strafbare fout hebben gemaakt een tweede kans geeft zonder dat ze meteen voor de rechter komen

Handvest van de Grondrechten van de Europese Unie: een document waarin de belangrijkste rechten en vrijheden van EU-burgers staan

hechtenis: een straf waarbij iemand tijdelijk in een gevangenis wordt opgesloten

herziening ten voordele: het opnieuw bekijken van een rechtszaak als blijkt dat iemand onterecht is veroordeeld

Hobbes (Thomas): een filosoof die zei dat mensen zonder regels in een staat van oorlog leven, en daarom een sterke overheid nodig is

Hof van Justitie van de Europese Unie: de hoogste rechtbank van de EU die beslist over de uitleg van EU-wetten

Hoge Raad: de hoogste Nederlandse rechtbank die uitspraken doet in belangrijke rechtszaken

hoger beroep: het opnieuw laten beoordelen van een rechtszaak door een hogere rechtbank

hokjesdenken: mensen in vaste categorieën of stereotypen plaatsen zonder naar individuele verschillen te kijken

homogeniteit: als een groep mensen veel overeenkomsten heeft, zoals dezelfde taal, cultuur of gewoonten

hoofdstraf: de belangrijkste straf die iemand krijgt, zoals gevangenisstraf of een boete

hooggerechtshof: een term die soms gebruikt wordt voor de hoogste rechtbank in een land, vergelijkbaar met de hoge raad in Nederland; in Nederland is de Hoge Raad de hoogste rechter in civiele zaken, strafzaken en belastingzaken; het hooggerechtshof of opperste gerecht is in diverse landen het rechtsprekend orgaan dat bovenaan staat in de rechtsprekende hiërarchie

hoor en wederhoor: het principe dat iedereen de kans krijgt om zijn verhaal te vertellen, vooral bij conflicten of rechtszaken, zodat beide kanten gehoord worden; het beginsel van hoor en wederhoor is een principe uit de rechtspraak en de journalistiek dat inhoudt dat, als iemand beschuldigd wordt, er geluisterd moet worden naar wat de beschuldigde er op heeft te zeggen, voor er over hem geoordeeld wordt; de verschillende betrokkenen zijn gehoord

horizontale werking grondrecht: de situatie waarin grondrechten ook gelden tussen burgers onderling, niet alleen tussen burger en overheid

huiszoekingsbevel: een schriftelijke toestemming van de rechter om iemands huis te doorzoeken; een huiszoeking is het door de politie of een andere opsporingsambtenaar binnentreden in een woning zonder toestemming van de bewoner, met het doel om mogelijk bewijs voor een strafbaar feit op te sporen en zo nodig in beslag te nemen; voor het binnentreden in een woning is doorgaans een machtiging vereist, meestal huiszoekingsbevel genoemd

Identificatieplicht

identificatieplicht: de wettelijke verplichting om een geldig identiteitsbewijs te kunnen laten zien wanneer dat wordt gevraagd

identificatie: het proces waarbij iemand zich verbonden voelt met een groep, persoon of ideaal

identiteit: het beeld dat iemand van zichzelf heeft, en wat hem of haar kenmerkt ten opzichte van anderen

ideologie: een geheel van ideeën en opvattingen over hoe de samenleving eruit zou moeten zien

illegaal: iets wat niet is toegestaan volgens de wet

illegalen: mensen die zonder toestemming in een land verblijven

imitatie: het nadoen van het gedrag of uiterlijk van iemand anders

immateriële behoeften: niet-materiële wensen zoals liefde, respect en veiligheid

immateriële schade: schade die niet met geld is uit te drukken, zoals verdriet of pijn

immigratie: het binnenkomen en vestigen in een ander land om daar te gaan wonen

in beslag nemen: het tijdelijk afpakken van spullen door de politie of overheid omdat ze belangrijk zijn voor een onderzoek; de officier van justitie of de rechter beslist later of iemand zijn spullen na een rechtszaak terug krijgt; eigendom van de verdachte mag als bewijsmateriaal in beslag worden genomen; verbeurdverklaren

inburgeringscursus: een cursus die nieuwkomers helpt om te wennen aan de taal, cultuur en regels van een land

infiltratie: het binnendringen van vijandelijk gebied of bepaalde kringen om informatie te verkrijgen; (strafprocesrecht) de politie neemt deel of verleent medewerking aan een groep van personen waarbinnen, naar redelijkerwijs kan worden vermoed, misdrijven worden beraamd of gepleegd; de infiltrant neemt deel aan de activiteiten van het milieu en rapporteert daarover; het stiekem binnendringen in een organisatie of groep om informatie te verzamelen

inclusieve samenleving: een samenleving waarin iedereen, ongeacht achtergrond of kenmerken, erbij hoort en mee kan doen

indirecte democratie: een bestuursvorm waarbij het volk via gekozen vertegenwoordigers beslist

individualisering: het proces waarbij mensen meer op zichzelf gaan letten en minder op de groep

individualisme: de opvatting dat het belang van het individu voorop staat

individuele vrijheid: het recht van een persoon om zelf keuzes te maken en te handelen

indoctrinatie: het systematisch en dwingend opleggen van bepaalde ideeën zonder ruimte voor kritiek; bij indoctrinatie wordt er, in tegenstelling tot bij leren, geacht niet zelf na te denken en de ideeën en opvattingen kritiekloos over te nemen; eenzijdige opvattingen en meningen worden langdurig en systematisch opgedrongen met de bedoeling dat het publiek deze opvattingen kritiekloos accepteert; eenzijdig onderwijzen

informateur: iemand die onderzoekt welke politieke partijen samen een regering kunnen vormen

informatie: kennis en gegevens die bedoeld zijn om iets duidelijk te maken

informatiesamenleving: een samenleving waarin informatie en communicatie via technologie centraal staan

informatieve functie media: de rol van media om mensen te voorzien van nieuws en belangrijke informatie

informele macht: macht die voortkomt uit invloed zonder officiële functie of positie

internationale zelfbeschikking: het recht van volkeren om zelf te bepalen hoe ze worden bestuurd

ingroup: een groep waarbij iemand zich hoort en waarmee die zich identificeert

innovatie: het ontwikkelen en toepassen van nieuwe ideeën, producten of methoden

institutioneel racisme: systematische discriminatie ingebed in de regels en gewoonten van organisaties

integratie: het proces waarbij mensen uit verschillende culturen samenleven en meedoen in de samenleving

integratiebeleid: maatregelen van de overheid om integratie te bevorderen

intentieverklaring: een schriftelijke afspraak waarin partijen hun voornemen vastleggen om samen te werken

intergouvernementeel: samenwerking tussen regeringen van verschillende landen waarbij zij zelf de controle houden

internalisatie: het eigen maken van normen en waarden zodat ze vanzelfsprekend worden

Internationaal Gerechtshof: de hoogste rechtbank van de Verenigde Naties die geschillen tussen landen behandelt

internationaal recht: afspraken en regels die gelden tussen landen

Internationaal Strafhof: een rechtbank die mensen vervolgt voor ernstige misdaden zoals genocide en oorlogsmisdaden

interne markt: een samenhangend gebied zonder handelsbelemmeringen tussen landen

interventie: het ingrijpen van een land of organisatie in de interne zaken van een ander land

invloed: de mogelijkheid om het gedrag of de mening van anderen te veranderen; informele macht: niet vastgelegd in regels; overwicht

invoerfase: de periode waarin een nieuw beleid of nieuwe wet wordt geïntroduceerd en uitgevoerd

irreguliere migratie: het verhuizen naar een land zonder de juiste officiële papieren of toestemming

Jeugdstrafrecht

jeugdstrafrecht: speciale regels en straffen voor jongeren tussen 12 en 18 jaar die een strafbaar feit plegen

jongeren: mensen in de leeftijdsgroep tussen kind en volwassenheid, meestal tussen 12 en 25 jaar

jongerencultuur: de manier van leven, denken en gedragen die typisch is voor jongeren

journalistieke normen: regels en afspraken waaraan journalisten zich houden, zoals eerlijkheid en betrouwbaarheid

juridisch burgerschap: het hebben van rechten en plichten die horen bij het staatsburgerschap van een land

jurisprudentie: uitspraken van rechters die dienen als voorbeeld voor latere rechtszaken; het geheel van uitspraken door rechters

juridisch loket: een organisatie waar mensen gratis juridisch advies kunnen krijgen over hun rechten en plichten

jury: een groep burgers die in sommige landen beslist of een verdachte schuldig is

juryrechtspraak: een rechtsvorm waarbij burgers in een jury meebeslissen over de schuldvraag in een rechtszaak; in de rechtspraak is een jury een groep burgers die de schuldvraag van een verdachte beoordeelt; in Amerika en Engeland bestaat juryrechtspraak: daar oordeelt een burgerpanel over de schuld van verdachten

Kabinet

kabinet: de ministers en staatssecretarissen die samen het land besturen

kabinetsformatie: het proces waarbij partijen afspraken maken om samen een nieuw kabinet te vormen

kaderwetgeving: wetten die alleen de hoofdlijnen vastleggen, de details worden later uitgewerkt

kansenongelijkheid: de ongelijke verdeling van kansen op bijvoorbeeld onderwijs, werk of inkomen

kennismigrant: iemand die naar een land komt om daar met zijn of haar specialistische kennis te werken

kiesdeler: het aantal stemmen dat nodig is voor één zetel in de volksvertegenwoordiging

kiesdrempel: het minimumpercentage stemmen dat een partij moet halen om in het parlement te komen

kiesrecht: het recht om te stemmen of gekozen te worden bij verkiezingen

klassenjustitie: het idee dat mensen uit hogere sociale klassen door justitie bevoordeeld worden ten opzichte van mensen uit lagere klassen; mensen uit de hogere sociale klasse door justitie worden bevooroordeeld boven mensen uit de lagere sociale klasse; van klassenjustitie is sprake wanneer meer vermogenden of beter opgeleiden door wetgeving, behandeling of rechterlijke uitspraken bevoorrecht worden ten opzichte van anderen

klassenstrijd: het conflict tussen verschillende sociale klassen, vaak tussen arm en rijk, over macht en welvaart

klassieke grondrechten: de rechten die de vrijheid van burgers beschermen tegen de overheid, zoals vrijheid van meningsuiting en godsdienst; De Grondwet bevat regels voor onze staatsinrichting. Ook legt de wet de grondrechten van burgers vast.; Rechten die de overheid moet garanderen.

klimaatvluchteling: iemand die zijn woongebied moet verlaten vanwege klimaatverandering, zoals droogte of overstromingen

koloniën: gebieden die door een ander land zijn bezet en bestuurd

koning: het staatshoofd in een monarchie, in Nederland vooral een ceremoniële rol

kort geding: een versnelde rechtszaak voor spoedeisende zaken

kosmopolitisme: de opvatting dat je je verbonden voelt met de hele wereld in plaats van alleen je eigen land of groep

kritisch denken: het vermogen om informatie te beoordelen en niet zomaar alles te geloven

kwalificatieplicht: de verplichting voor jongeren om een diploma te halen tot een bepaalde leeftijd

kwaliteitscontrole: het controleren of producten, diensten of processen aan bepaalde eisen voldoen

Laaggeletterdheid

laaggeletterdheid: het moeite hebben met lezen en schrijven waardoor iemand niet goed kan meekomen in de samenleving

leerplicht: de wettelijke verplichting voor kinderen om naar school te gaan tot een bepaalde leeftijd

leerplichtambtenaar: iemand die controleert of kinderen ook echt naar school gaan zoals de leerplichtwet voorschrijft

leerplichtwet: de wet die bepaalt dat kinderen vanaf hun vijfde tot een bepaalde leeftijd naar school moeten

legaliteitsbeginsel: het principe dat de overheid zich aan de wet moet houden en dat iets alleen strafbaar is als het in de wet staat; de overheid mag alleen beperkingen opleggen aan de vrijheid van burgers als die beperkingen in wetten zijn vastgelegd en voor iedereen gelden

legitimiteit: de mate waarin het bestuur of gezag door de bevolking als wettig en aanvaard wordt gezien

levenslang: een gevangenisstraf die in principe de rest van iemands leven duurt

levensverwachting: het gemiddelde aantal jaren dat mensen in een land naar verwachting zullen leven

lhbti+-beweging: de groep mensen en organisaties die opkomt voor de rechten van lesbiennes, homoseksuelen, bi+, trans- en intersekse personen

liberale verzorgingsstaat: een verzorgingsstaat waarin de overheid mensen vooral stimuleert om voor zichzelf te zorgen met weinig bemoeienis

liberalisme: een politieke stroming die vrijheid en eigen verantwoordelijkheid belangrijk vindt

lijsttrekker: de eerste kandidaat op de kandidatenlijst van een politieke partij bij verkiezingen

links (politiek): de politieke richting die streeft naar gelijkheid, solidariteit en een actieve rol van de overheid

linkse partijen: partijen die opkomen voor een sterke overheid, herverdeling van welvaart en sociale gelijkheid

lobbyen: proberen invloed uit te oefenen op politici of beleidsmakers om besluiten in een bepaalde richting te sturen

locke (john): een filosoof die vond dat mensen van nature vrij zijn en dat de overheid de rechten van burgers moet beschermen

lokmiddel: iets dat gebruikt wordt om iemand te verleiden iets te doen wat hij anders niet zou doen

Maatschappelijk burgerschap

maatschappelijk burgerschap: actief en betrokken zijn bij de samenleving door mee te doen en verantwoordelijkheid te nemen

maatschappelijk middenveld: organisaties en groepen die tussen burger en overheid in staan, zoals vakbonden en verenigingen

maatschappelijk probleem: een probleem dat gevolgen heeft voor veel mensen, waar meningsverschillen over bestaan en dat vaak de overheid aangaat

maatschappelijk vraagstuk: een onderwerp waarbij botsende belangen en waarden leiden tot een debat over hoe het opgelost moet worden; we spreken van een maatschappelijk vraagstuk als: het gevolgen heeft voor grote groepen in de samenleving; het alleen gemeenschappelijk kan worden opgelost, waardoor de overheid zich moet bezighouden met de oplossing van het probleem en het te maken heeft met tegenstellingen

maatschappelijke gedragsregel (maatschappelijke normen): ongeschreven regel over hoe je je hoort te gedragen in de samenleving; onbeschreven regels die de meeste mensen vanzelfsprekend vinden en die voort komen uit geloof, tradities en gewoonten (niet in een korte broek naar een begrafenis, iemand een hand geven)

maatschappelijke ladder: de rangorde van mensen in een samenleving op basis van bijvoorbeeld inkomen, opleiding of status

maatschappelijke organisaties: groepen en instellingen die zich bezighouden met het oplossen van maatschappelijke problemen of het behartigen van belangen

maatschappelijke participatie: het actief meedoen in de samenleving, zoals stemmen, vrijwilligerswerk of lid zijn van een vereniging

maatschappelijke positie: de plaats die iemand inneemt in de samenleving, bijvoorbeeld op basis van beroep, inkomen of opleiding

maatschappij: een groep mensen die samenleven volgens bepaalde regels en afspraken

maatschappijleer: het vak dat je leert over hoe de samenleving werkt en hoe mensen met elkaar samenleven

macht: het vermogen om het gedrag van anderen te beïnvloeden of te bepalen; Het vermogen om het gedrag en/of denken van anderen sterk te beïnvloeden

machtenscheiding (zie trias politica): het verdelen van de macht in de staat over drie aparte onderdelen: de wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht

machtiging tot binnentreding: toestemming van een rechter om een woning of gebouw binnen te mogen gaan; voor het binnentreden van een woning gelden bijzondere regels die zijn neergelegd in de Algemene wet op het binnentreden (Awbi); voor het binnentreden in een woning zonder toestemming van de bewoner is steeds een schriftelijke machtiging vereist. In de praktijk is het meestal de hulpofficier van justitie die de machtiging afgeeft, maar ook een officier van justitie of een advocaat-generaal kan een machtiging afgeven

machtsbron: de oorzaak of reden waarom iemand macht heeft, zoals kennis, geld of gezag; de manier waarop je macht verkrijgt

machtsmiddel: de manier waarop iemand zijn macht gebruikt, bijvoorbeeld door belonen, straffen of overtuigen; een middel waarmee je het gedrag van anderen kunt beïnvloeden

macroniveau: het hoogste niveau in de samenleving, waarbij gekeken wordt naar grote groepen of het hele land

manipulatie: het beïnvloeden van mensen op een verborgen en oneerlijke manier om ze iets te laten doen; feiten worden opzettelijk weggelaten of verdraaid zonder dat de ontvanger dit merkt

mantelzorg: onbetaalde zorg die familie, vrienden of buren geven aan mensen die hulp nodig hebben

marktautoriteit: een organisatie die toeziet op het goed functioneren van de markt en eerlijkheid bewaakt

marktwerking: het proces waarbij bedrijven met elkaar concurreren om producten of diensten aan te bieden

masculiniteit: kenmerken en gedragingen die als typisch mannelijk worden gezien in een samenleving

massacommunicatie: communicatie gericht op een groot publiek via media zoals tv, radio of internet

materiële behoeften: behoeften aan tastbare zaken zoals voedsel, kleding en onderdak

maximumstraf: de zwaarste straf die de wet voorschrijft voor een bepaald misdrijf

media (politieke functie): de rol van media om informatie te geven over politiek en bestuur aan het publiek

mediacratie: een situatie waarin media een grote invloed hebben op de politiek en samenleving

mediation: een manier om conflicten op te lossen met hulp van een onafhankelijke bemiddelaar

mediasamenleving: een samenleving waarin media een centrale rol spelen in het dagelijks leven

mediawijsheid: het vermogen om op een kritische en verantwoordelijke manier met media om te gaan

medium (communicatie): het middel waarmee informatie wordt overgebracht, zoals krant, tv of internet

mening: een persoonlijke opvatting of oordeel over een onderwerp; wat je van een subject of object vindt; hoe je hierover oordeelt; een mening (Indogermaans moino: wissel, ruil) is een in de mens aanwezige subjectieve opvatting, dan wel attitude, ten opzichte van toestanden, gebeurtenissen of andere personen; wat je van iets vindt

mensenrechten: basisrechten die iedereen heeft, zoals het recht op leven, vrijheid en veiligheid

meritocratisch ideaal: het idee dat mensen beloond moeten worden op basis van hun talent en prestaties

microniveau: het kleinst mogelijke niveau in de samenleving, zoals het individu of gezin

middenpartijen: politieke partijen die een positie tussen links en rechts innemen

militaire dictatuur: een land dat wordt geleid door het leger zonder democratische verkiezingen

migratie: het verhuizen van mensen van de ene naar de andere plek, vaak over landsgrenzen heen

migratieachtergrond: wanneer iemand zelf of zijn ouders in een ander land geboren zijn dan het land waar hij nu woont

migreren: verhuizen naar een ander land of gebied

militair regime: een regering waarin het leger de macht heeft overgenomen en regeert

miljoenennota: een document waarin de Nederlandse regering haar plannen en begroting voor het komende jaar presenteert

minimumloon: het wettelijk vastgestelde laagste bedrag dat iemand mag verdienen per uur of maand

minister: een bestuurder in de regering die verantwoordelijk is voor een bepaald beleidsterrein; Een minister is een persoon die deelneemt aan de regering van een land, en die over het algemeen ook leiding geeft aan een ministerie

minister zonder portefeuille: een minister zonder eigen ministerie die wel een specifiek taakgebied heeft binnen de regering

ministeriële verantwoordelijkheid: het principe dat ministers verantwoordelijk zijn voor het beleid en de daden van hun ministerie

ministerposten (verdeling): de verdeling van ministersposten over politieke partijen in een kabinet

minister-president: de leider van het kabinet en het hoofd van de Nederlandse regering

misdrijf: een ernstig strafbaar feit waarvoor een zware straf kan worden opgelegd; in het Nederlandse strafrecht is een misdrijf net als een overtreding een strafbaar feit; meer ernstige strafbare feiten

mondiaal niveau: het hoogste schaalniveau waarbij onderwerpen of problemen de hele wereld betreffen

monitoring: het systematisch volgen en controleren van situaties of processen om informatie te verzamelen

Montesquieu: een filosoof die het idee van machtenscheiding (trias politica) ontwikkelde; een Franse filosoof: hij wordt beschouwd als een van de grondleggers van de sociologie en als een van de belangrijkste filosofen van de Verlichting

motie: een voorstel van een parlementslid waarin een bepaald standpunt of verzoek wordt uitgesproken

morele verplichting: het gevoel dat je iets moet doen omdat het juist of eerlijk is, ook zonder wettelijke regels

Naastenliefde

naastenliefde: het helpen en zorgen voor anderen uit medeleven en betrokkenheid

nachtwakerstaat: een staat die zich vooral beperkt tot het handhaven van veiligheid en orde, met weinig bemoeienis op andere terreinen

nationale identiteit: het gevoel van verbondenheid en gemeenschappelijkheid binnen een land

nationale terrorismelijst: een lijst met personen of organisaties die door een land worden verdacht van terrorisme

nationalistisch: een houding waarbij het eigen land en volk sterk centraal staan en vaak boven anderen worden geplaatst

NAVO (Noord-Atlantische Verdragsorganisatie): een militair bondgenootschap van verschillende landen dat samen voor veiligheid en verdediging zorgt

ne bis in idem-regel: de regel dat iemand niet twee keer voor hetzelfde strafbare feit vervolgd mag worden; letterlijk: niet tweemaal voor hetzelfde - Latijnse term in het strafrecht voor het beginsel dat iemand niet twee keer voor hetzelfde feit kan terechtstaan en mag worden gestraft

nepnieuws: verkeerde of verzonnen informatie die wordt verspreid alsof het echt nieuws is

nettoloon: het bedrag dat iemand na belasting en andere inhoudingen daadwerkelijk ontvangt

neutraliteit (rechters): het onpartijdig en onafhankelijk oordelen zonder voorkeur voor een van de partijen

niet-democratische partij: een politieke partij die niet uitgaat van democratische principes zoals vrijheid en gelijkheid

ngo’s: niet-gouvernementele organisaties, zelfstandige groepen die zich inzetten voor maatschappelijke doelen

niet-democratische partijen: politieke partijen die niet werken volgens democratische regels en waarden

nieuwkomers: mensen die recent in een land zijn komen wonen

noodweer (recht): het recht om jezelf te verdedigen tegen een directe aanval

noodweerexces (recht): het overschrijden van de grenzen van noodweer door bijvoorbeeld te hard terug te vechten uit angst

norm: een gedragsregel die aangeeft wat in een groep of samenleving als normaal wordt gezien; normen zijn regels die aangeven welk gedrag van mensen verwacht wordt; opvattingen over hoe je op grond van een bepaalde waarde behoort te gedragen

Objectief

objectief: op feiten gebaseerd en zonder persoonlijke mening of gevoelens; feiten noemen we objectief omdat ze iets zeggen over de werkelijkheid

officier van justitie: de persoon die namens het openbaar ministerie een strafzaak leidt en beslist of iemand vervolgd wordt; een officier van justitie (afk. OvJ) is in Nederland een vertegenwoordiger van het Openbaar Ministerie (OM), vergelijkbaar met de procureur des Konings in België; bij de behandeling van een misdrijf bepaalt de officier van justitie met behulp van her proces-verbaal een proces verbaal of er wel of geen rechtszaak moet komen; heeft de leiding over over een opsporingsonderzoek en houdt in de gaten of alles zorgvuldig en eerlijk verloopt; Nederland heeft ruim 800 officieren van justitie.

omgevingsfactoren: de omstandigheden in de omgeving die invloed hebben op het gedrag of de situatie van mensen

omroep: organisatie die radio- en televisieprogramma’s maakt en uitzendt

omzettingsfase: de periode waarin een plan of besluit wordt uitgevoerd en in de praktijk gebracht

onafhankelijke rechters: rechters die niet beïnvloed worden door anderen en hun oordeel alleen baseren op de wet en feiten; de onafhankelijkheid van rechters zorgt ervoor dat mensen geen eigen rechter gaan spelen, dat burgers worden beschermd tegen ongeoorloofd overheidsoptreden en dat burgers hun recht kunnen halen als zij zich benadeeld voelen door andere burgers of door bedrijven en instanties

ondernemingsrecht: het onderdeel van het recht dat regels bevat voor het oprichten, besturen en stoppen van bedrijven; ondernemingsrecht is een onderdeel van het privaatrecht, dat zich bezighoudt met rechtspersonen en dan toegespitst op bedrijven met winstoogmerk, dus ondernemingen; de voorwaarden waaronder je bijvoorbeeld een vereniging of bv kunt oprichten; het rechtsgebied dat regels bevat over bedrijven en hun activiteiten; stichtingen vallen hier meestal buiten

onrechtvaardigheid: het ontbreken van eerlijkheid of rechtvaardigheid in de behandeling van mensen; een behandeling die iemand onrecht aandoet of een toestand die onrecht inhoudt

on demand: iets dat op verzoek direct beschikbaar wordt gesteld, bijvoorbeeld een film of dienst

onafhankelijkheid (rechters): het vermogen van rechters om zonder invloed of druk van buitenaf recht te spreken

onderadvies: een voorstel of aanbeveling van een lagere instantie aan een hogere

onderwijsinspectie: een organisatie die controleert of scholen voldoen aan de wettelijke eisen

one-issuepartij: een politieke partij die zich vooral richt op één specifiek onderwerp

online-profilering: het verzamelen en analyseren van gegevens over iemand op internet om een profiel van die persoon te maken

onmacht: het gevoel of de situatie waarin iemand geen controle of invloed heeft op iets

onschendbaarheid koning: de koning kan niet aansprakelijk worden gesteld voor fouten omdat ministers verantwoordelijk zijn

onschuldvermoeden: de regel dat iemand wordt beschouwd als onschuldig totdat zijn schuld is bewezen

ontbindingsrecht: het recht om een overeenkomst of relatie te beëindigen

ontgroening (demografie): een afname van het aantal jongeren in de bevolking

ontideologisering: het proces waarbij ideologieën minder belangrijk worden in de politiek en samenleving

ontkerkelijking: het proces waarbij mensen minder lid zijn van een kerk en minder religieus worden

ontoerekeningsvatbaarheid: de situatie waarin iemand niet verantwoordelijk kan worden gehouden voor een misdrijf vanwege geestelijke stoornissen

ontvanger: iemand die iets ontvangt, bijvoorbeeld belasting of documenten

onverschilligheid: het gebrek aan interesse of betrokkenheid

onzekerheidsvermijding: de mate waarin mensen in een cultuur zich bedreigd voelen door onzekere of onbekende situaties

oorlogstribunaal: een speciale rechtbank die oorlogsmisdaden berecht

openbaar ministerie (OM): de organisatie die strafzaken voorbereidt en namens de samenleving vervolgt; het Openbaar Ministerie (OM) of parket vormt in het strafrecht samen met de rechters de rechterlijke macht in Nederland; anders dan de naam suggereert is het Openbaar Ministerie geen ministerie: het valt onder het ministerie van Veiligheid en Justitie; samen met de rechters vormt het Openbaar Ministerie de rechterlijke macht - zo staat het in de Wet op de rechterlijke organisatie

openbare aanklager: de persoon die namens het openbaar ministerie een strafzaak voert en de schuld van de verdachte probeert aan te tonen; de openbaar aanklager is degene die namens 'de staat' of namens 'het volk' mensen die ervan verdacht worden de wet te hebben overtreden in staat van beschuldiging stelt; in Nederland heet de openbare aanklager officieel officier van justitie, bij het gerechtshof advocaat-generaal

opiniepeilingen: onderzoeken waarbij gevraagd wordt wat mensen van bepaalde onderwerpen, politici of partijen vinden

opkomstplicht: de verplichting om bij verkiezingen te gaan stemmen

opperbevelhebber van het leger: de hoogste leider van de strijdkrachten, vaak de koning in Nederland; in Nederland heeft de regering heeft het oppergezag over de krijgsmacht

oppositie: politieke partijen die niet in de regering zitten en het beleid kritisch volgen

oppositiefractie: de groep leden van een politieke partij in het parlement die tot de oppositie behoort

oppositiepartijen: partijen die niet meedoen aan het kabinet en het regeringsbeleid bekritiseren

opsporing: het onderzoeken en achterhalen van strafbare feiten door de politie of justitie

opvragen van speciale persoonsgegevens: het verzamelen van gevoelige informatie over mensen, zoals medische gegevens, vaak onder strenge voorwaarden; de politie heeft toestemming nodig van de officier van justitie als ze bankrekeningnummers, telefoonverkeer en internetgedrag wil opvragen

opzegtermijn: de periode die iemand moet aanhouden tussen het opzeggen van een contract en het daadwerkelijk stoppen

organische staatsopvatting: de opvatting dat de staat een levend organisme is waarvan alle delen samenwerken

outgroup: een groep waarbij iemand zichzelf niet hoort of waartoe hij geen gevoel van verbondenheid heeft

overadvies: een advies dat van een hogere instantie komt aan een lagere

overheid: de organisatie die namens het land regels maakt, handhaaft en zorgt voor bestuur en diensten; de overheid is het hoogste bevoegd gezag op een bepaald territorium of grondgebied

overmacht-noodtoestand: een situatie waarin iemand iets doet dat normaal verboden is, omdat het nodig is om gevaar te voorkomen

overtreding: een minder ernstig strafbaar feit waarvoor meestal een boete wordt gegeven; overtredingen zijn over het algemeen minder ernstig dan misdrijven, maar op de zwaarste overtredingen staat een hogere straf dan op de lichtste misdrijven

parlement

parlement: de groep gekozen volksvertegenwoordigers die wetten maakt en het bestuur controleert

parlementair stelsel: een bestuursvorm waarbij het parlement en de regering nauw samenwerken en het vertrouwen van het parlement nodig is

parlementaire democratie: een democratisch systeem waarbij het parlement door de bevolking wordt gekozen en de macht controleert; burgers hebben via verkozen vertegenwoordigers invloed op de politieke besluitvorming; in een parlementaire democratie wordt de bevolking van het land vertegenwoordigd door het parlement; een parlementaire democratie is een representatieve democratie waarbij de burgers via gekozen vertegenwoordigers in het parlement, de wetgevende macht, invloed hebben op het beleid

parlementaire enquêtecommissie: een speciale commissie van het parlement die een onderzoek doet naar een belangrijk onderwerp

participatiesamenleving: een samenleving waarin burgers actief meedoen en verantwoordelijkheid nemen voor elkaar en de omgeving

participatiewet: een wet die regelt dat mensen die kunnen werken maar geen baan hebben, ondersteuning krijgen om mee te doen aan de arbeidsmarkt

particulier initiatief: het zelf starten van een project of activiteit door burgers zonder hulp van de overheid

passief kiesrecht: het recht om je verkiesbaar te stellen voor een politieke functie

personen- en familierecht: het rechtsgebied dat regels bevat over persoonlijke zaken zoals huwelijk, geboorte en gezag over kinderen; regelt zaken als het sluiten van een huwelijk, echtscheiding, geboorte, overlijden, en het adopteren van kinderen; het personen- en familierecht is het onderdeel van het burgerlijk recht dat zich bezighoudt met afstamming, geboorte, huwelijk en echtscheiding en andere zaken in verband met de hoedanigheid, familiebetrekkingen en bevoegdheden van personen

persoonlijke identiteit: het beeld dat iemand van zichzelf heeft en hoe die zich onderscheidt van anderen

persvrijheid: het recht van journalisten en media om zonder censuur of beperkingen te publiceren

plaatsgebonden: afhankelijk van een bepaalde locatie of plek

platformfunctie (media): de rol van media om verschillende meningen en informatie aan het publiek te bieden

plea bargaining: een onderhandeling tussen verdachte en openbaar ministerie over een straf om een proces te vermijden

pluriforme samenleving: een samenleving waarin verschillende culturen, levensstijlen en overtuigingen naast elkaar bestaan; een samenleving waarin mensen wonen met verschillende leefwijzen, verschillende waarden en normen en van verschillende etniciteiten met elkaar samenleven; een samenleving waarin verschillende groepen mensen met elkaar samenleven

pluriformiteit: de aanwezigheid van verschillende groepen, culturen en ideeën binnen een samenleving

polarisatie: het steeds sterker worden van tegenstellingen tussen groepen in de samenleving

poldermodel: een manier van samenwerken waarbij werkgevers, werknemers en de overheid samen overleggen en compromissen sluiten

politie: de organisatie die zorgt voor de handhaving van de wet en de openbare orde; de politie is een overheidsdienst belast met de handhaving van openbare orde en veiligheid, het opsporen en onderzoeken van strafbare feiten, directe hulpverlening en het uitvoeren van aanhoudingen; bij een misdrijf verzamelt de politie informatie over het strafbare feit

politiek: het maken van keuzes en nemen van beslissingen over hoe een land of samenleving wordt bestuurd

politiek links: een politieke richting die nadruk legt op gelijkheid, sociale rechtvaardigheid en overheidstussenkomst

politiek rechts: een politieke richting die nadruk legt op vrijheid, eigen verantwoordelijkheid en een beperkte rol van de overheid

politiek midden: een politieke positie tussen links en rechts in, die vaak streeft naar een combinatie van vrijheid en gelijkheid

politiek probleem: een maatschappelijk probleem dat vraagt om politieke besluiten en oplossingen; een maatschappelijk vraagstuk waarbij het aan de politiek is om een oplossing te vinden; een politiek probleem is een ongewenst en veranderbaar beschouwde situatie waarbij de overheid betrokken is of zou moeten zijn (Woerdman)

politieke actoren: personen of groepen die invloed hebben op politieke besluitvorming

politieke agenda: de lijst met onderwerpen waarover politici het op dat moment hebben of besluiten nemen

politiek debat: een gesprek tussen politici waarin zij hun standpunten over onderwerpen bespreken en verdedigen

politieke grondrechten: basisrechten die burgers beschermen tegen de overheid, zoals vrijheid van meningsuiting en verkiezingsrecht

politieke motieven migratie: redenen om te verhuizen vanwege politieke omstandigheden, zoals oorlog of onderdrukking

politieke partij: een groep mensen met vergelijkbare ideeën die samen meedoen aan verkiezingen om invloed te krijgen

politiek-juridische conflicten: conflicten waarbij zowel politieke als juridische aspecten een rol spelen

populisme: een politieke stijl die zegt op te komen voor ‘het gewone volk’ tegen de elite en gevestigde orde

poortwachters: organisaties of personen die bepalen welke informatie of personen toegang krijgen tot iets, bijvoorbeeld de media of de politie

populistische partij: een partij die gebruikmaakt van populisme in haar politiek

positieve discriminatie: maatregelen die groepen die achtergesteld zijn, extra kansen geven om gelijkheid te bevorderen

predictive policing: het gebruik van data en technologie om misdaad te voorspellen en te voorkomen

premie: het bedrag dat iemand betaalt voor een verzekering

premier: de minister-president, leider van de regering

presidentieel stelsel: een bestuursvorm waarbij de president rechtstreeks door het volk wordt gekozen en de macht gescheiden is van het parlement

presidentieel vetorecht: het recht van de president om wetsvoorstellen tegen te houden

preventie: maatregelen om problemen of criminaliteit te voorkomen

preventief fouilleren: het doorzoeken van iemand zonder dat er sprake is van een strafbaar feit, om de veiligheid te waarborgen

prinsjesdag: de derde dinsdag van september waarop de regering haar plannen en begroting presenteert aan het parlement

privaatrecht (burgerlijk recht): het rechtsgebied dat de relaties tussen burgers onderling regelt, zoals contracten en eigendom; burgerlijk recht, ook wel herkenbaar als civiel recht of privaatrecht, beschrijft de regels voor de onderlinge verhoudingen tussen personen (dus personen- en familierecht, ondernemingsrecht en vermogensrecht); regelt de betrekkingen tussen burgers onderling

privacy: het recht van mensen om persoonlijke informatie en hun leven voor anderen verborgen te houden

privatisering: het overdragen van taken of bedrijven van de overheid naar particuliere organisaties

privileges: bijzondere rechten of voordelen die sommige mensen of groepen hebben

proces-verbaal: een officieel verslag van wat er bij een politieonderzoek of rechtszaak is gebeurd

progressief: een politieke houding die gericht is op verandering en vernieuwing in de samenleving

propaganda: het bewust verspreiden van informatie om mensen te beïnvloeden of te overtuigen; er wordt bewust eenzijdige informatie gegeven met als doel de mening van mensen te beïnvloeden; propaganda is een vorm van communicatie waarbij door de belanghebbende partij wordt getracht aanhangers voor haar gedachtegoed te winnen door het bespelen van de publieke opinie

provinciale staten: het bestuur van een provincie, gekozen door de inwoners van die provincie

psychische overmacht: een situatie waarin iemand door een geestelijke dwang of ernstige angst iets doet wat eigenlijk niet mag

publiekrecht: het rechtsgebied dat de verhouding tussen de overheid en burgers regelt, zoals strafrecht en bestuursrecht; het publiekrecht geeft regels ten aanzien van de verhouding tussen de burger en de overheid (staatsrecht, bestuursrecht en strafrecht); de inrichting van de staat en de relatie tussen burgers en overheid

pullfactor: een reden of aantrekkingskracht waardoor mensen naar een land willen emigreren

pulpnieuws: sensatiegericht en oppervlakkig nieuws, vaak met weinig inhoudelijke waarde

pushbacks: het terugdringen of terugsturen van migranten aan de grens zonder dat ze hun asiel kunnen aanvragen

pushfactor: een reden waardoor mensen hun land willen verlaten, zoals oorlog, armoede of vervolging

Qaly

qaly: afkorting voor ‘quality-adjusted life year’, een maat voor de kwaliteit en lengte van iemands leven gebruikt bij gezondheidszorg

quotum: een vastgesteld minimum- of maximumaantal, bijvoorbeeld het aantal mensen dat mag deelnemen of worden toegelaten

Raad van Ministers

raad van ministers: de vergadering van alle ministers waarin het kabinet gezamenlijk besluiten neemt

raad van state: het belangrijkste adviesorgaan van de regering dat wetten en bestuur adviseert

racisme: discriminatie of uitsluiting van mensen vanwege hun afkomst of huidskleur

radicalisering: het proces waarbij iemand extremere politieke of religieuze ideeën gaat aanhangen

rassenjustitie: het onrechtvaardig behandelen van mensen door de rechterlijke macht op basis van ras of afkomst; hetzelfde als klassenjustitie, maar hier draait het om rassenscheiding en racisme

rationele keuzetheorie: de theorie dat mensen criminaliteit plegen na een bewuste afweging van voor- en nadelen

reactionair: een politieke houding die terug wil naar hoe het vroeger was en veranderingen wil tegenhouden

recht: het geheel van regels en wetten die bepalen wat mag en wat niet; recht is een verzamelnaam voor alle regels die er bestaan; geeft aan wat je mag doen en waar je recht op hebt; geheel van regels die in de samenleving van een land of regio gelden

recht van amendement: het recht van kamerleden om wetsvoorstellen te wijzigen

recht van onderzoek en enquête: het recht van het parlement om onderzoek te doen naar het beleid van de regering

recht van initiatief: het recht van kamerleden om zelf een wetsvoorstel in te dienen

recht van interpellatie: het recht van kamerleden om een minister ter verantwoording te roepen over een onderwerp

recht van motie: het recht van kamerleden om een uitspraak te doen over een onderwerp en daarover te stemmen

rechtbank: een gerecht waar rechtszaken in eerste aanleg worden behandeld

rechter: een persoon die beslist over geschillen en strafzaken op basis van de wet; meestal wordt met het woord rechter een magistraat van de rechterlijke macht bedoeld; de rechter is wettelijk verplicht een oordeel uit te spreken over een concreet geschil, dat hem voorgelegd wordt; een rechter is iemand die rechtspreekt

rechter-commissaris: een rechter die toezicht houdt op het vooronderzoek in strafzaken

rechterlijke macht: alle rechters en rechtbanken die samen zorgen voor de uitvoering van het recht; de rechterlijke macht beoordeelt of mensen, maar ook rechtspersonen en de overheid, wetten hebben overtreden en doet uitspraak in conflicten; de rechterlijke macht is in een rechtsstaat de macht waaraan de rechtspraak is opgedragen

rechts (politiek): een politieke stroming die nadruk legt op vrijheid, eigen verantwoordelijkheid en een kleine overheid

rechtse partijen: politieke partijen die meestal opkomen voor economische vrijheid en minder overheidsbemoeienis

rechtsbescherming: de bescherming van burgers tegen machtsmisbruik door de overheid of andere burgers; De grondwet beschermt burgers tegen andere burgers en tegen machtsmisbruik van de overheid.

rechtshandhaving: het zorgen dat wetten en regels worden nageleefd; door middel van sancties of juridische actie afdwingen dat een recht gerespecteerd wordt; het handhaven van de rechtsorde

rechtsnorm: een regel die door de overheid is vastgesteld en die aangeeft wat toegestaan is en wat niet

rechtsorde: het geheel van geldende rechtsregels en de manier waarop deze worden gehandhaafd; het geheel van rechtsregels en rechtsbeginselen en de manier waarop het recht is georganiseerd

rechtspersonen: organisaties of instellingen die zelf rechten en plichten hebben, zoals bedrijven of verenigingen

rechtsprekende macht: de macht die verantwoordelijk is voor het beoordelen van wetten en geschillen, uitgevoerd door rechters

rechtsstaat: een staat waarin de macht van de overheid beperkt is door het recht en waarin burgers door wetten worden beschermd; een rechtsstaat is een staat waarin vrijheid, rechtszekerheid en rechtsgelijkheid voor de burger heel belangrijk zijn; de burger geniet bescherming van zijn rechten en vrijheden, tegen medeburgers én tegen de overheid; een staat waarin burgers met grondrechten worden beschermd tegen willekeur van de overheid; in een rechtstaat hebben zowel burgers als overheid rechten en plichten

rechtszaak: een procedure bij de rechter waarin een conflict of misdrijf wordt behandeld

rechtszekerheid: het principe dat burgers erop kunnen vertrouwen dat hun rechten en plichten vastliggen en worden nageleefd

rechtvaardigheid: het idee dat iedereen eerlijk en gelijk behandeld moet worden

rechtvaardigheidsgrond: een wettelijke reden waardoor een strafbaar feit niet strafbaar is, zoals noodweer

reclame: een boodschap om mensen te overtuigen iets te kopen of te doen

reclassering: een organisatie die ex-gedetineerden helpt terug te keren in de samenleving

rede: het verstand, het vermogen om logisch na te denken

referendum: een volksstemming over een belangrijk politiek onderwerp

referentiekader: alle normen, waarden en ervaringen die bepalen hoe iemand de wereld ziet en beoordeelt; je ziet de wereld zoals je zelf bent

regeerakkoord: een overeenkomst tussen regeringspartijen waarin staat wat ze de komende jaren willen bereiken

regels: afspraken of wetten die bepalen hoe mensen zich moeten gedragen

regering: de koning en de ministers samen, die het land besturen

religieuze dictatuur: een dictatuur waarin religieuze leiders de macht hebben en de wetten bepalen op basis van religie

rentmeesterschap: het idee dat mensen verantwoordelijk zijn om goed voor de aarde en het milieu te zorgen

representatie: het vertegenwoordigen van de belangen van anderen, bijvoorbeeld in de politiek

representatieve democratie: een democratie waarin het volk vertegenwoordigers kiest die besluiten nemen

repressie: het onderdrukken of hard bestrijden van ongewenst gedrag of verzet

republicanisme: een stroming die streeft naar een republiek zonder monarchie

requisitoir: het betoog van de officier van justitie waarin hij een straf eist tijdens een rechtszaak

resocialisatie: het opnieuw leren van sociaal gedrag om terug te keren in de samenleving na straf

resolutie: een officiële uitspraak of beslissing van een vergadering of organisatie

respect: het waarderen en erkennen van anderen en hun rechten

restrictief toelatingsbeleid: een streng beleid dat de toegang van migranten beperkt

rijksbegroting: het overzicht van alle inkomsten en uitgaven van de rijksoverheid voor een jaar

rolpatronen: verwachtingen over hoe iemand zich moet gedragen op basis van bijvoorbeeld geslacht of leeftijd

Rousseau (Jean-Jacques): een filosoof die geloofde dat de mens van nature goed is en pleitte voor volkssoevereiniteit

sanctie

sanctie: een straf of maatregel die wordt opgelegd als iemand zich niet aan de regels houdt

schadevergoeding: een geldbedrag dat iemand moet betalen om de schade die hij heeft veroorzaakt te vergoeden

schulduitsluitingsgrond: een reden waardoor iemand niet strafbaar is, bijvoorbeeld door ontoerekeningsvatbaarheid

secretaris-generaal: de hoogste ambtenaar van een ministerie of een internationale organisatie

seculiere samenleving: een samenleving waarin religie en politiek strikt gescheiden zijn

segregatie: het gescheiden leven van groepen mensen op basis van bijvoorbeeld afkomst of religie

seksuele moraal: de normen en waarden die mensen hebben over seks en relaties

selectieve waarneming: het verschijnsel dat mensen alleen zien wat past bij hun eigen ideeën en verwachtingen; informatie wordt zodanig vervormd dat deze zo veel mogelijk past in ons referentiekader; selectieve waarneming wil zeggen dat je keuzes maakt bij het waarnemen van zaken; als iemand bewust of onbewust keuzes maakt bij het waarnemen

senaat: de Eerste Kamer van het Nederlandse parlement die wetten beoordeelt voordat ze definitief worden

schikking: een overeenkomst waarbij een verdachte akkoord gaat met een straf zonder naar de rechter te gaan

seponeren: het besluit van de officier van justitie om een strafzaak niet verder te vervolgen

sociaal contract: een theorie dat mensen afspraken maken om samen te leven en de overheid macht geven om orde te houden; afspraken waarbij beide partijen rechten en plichten hebben

sociaal grondrecht: een recht dat de overheid verplicht om te zorgen voor goede levensomstandigheden, zoals werk en onderwijs; een sociaal grondrecht is een grondrecht dat actief optreden van de overheid vereist, bijvoorbeeld het recht op werk, huisvesting of onderwijs.; de grondrechten zijn zogenaamde instructienormen; ze vormen een instructie aan de overheid om ervoor te zorgen dat er sociale gerechtigheid heerst en dat burgers zich voldoende kunnen ontplooien; werkgelegenheid, bestaanszekerheid, leefbaarheid en milieu, volksgezondheid, woongelegenheid en onderwijs; hierin is vastgelegd dat de overheid een zorgplicht heeft tegenover burgers

sociaal kapitaal: de netwerken en relaties tussen mensen die samenwerking en vertrouwen bevorderen

sociaal minimum: het minimuminkomen dat nodig is om van te kunnen leven volgens de overheid

sociaaldemocraten: mensen en partijen die streven naar meer gelijkheid en sociale zekerheid binnen een democratie

sociaaldemocratie: een politieke stroming die vrijheid combineert met sociale gelijkheid en solidariteit

sociaaldemocratische verzorgingsstaat: een verzorgingsstaat waarin de overheid actief zorgt voor sociale zekerheid en gelijkheid

sociaaleconomisch: alles wat te maken heeft met inkomen, werk en sociale status

sociaal-culturele conflicten: conflicten tussen groepen door verschillen in normen, waarden of leefstijl

sociaal-culturele onderscheiding (politiek): het onderscheiden van politieke groepen op basis van culturele of religieuze verschillen

sociaal-economische positie: de plaats van iemand in de samenleving op basis van inkomen, opleiding en beroep

sociaal-economische raad: een adviesorgaan van werkgevers, werknemers en onafhankelijke deskundigen over economische en sociale zaken

sociaal-economische status: de combinatie van iemands sociale en economische kenmerken, zoals inkomen en opleiding

sociale cohesie: de samenhang en verbondenheid tussen mensen in een samenleving; de samenhang tussen mensen in een gemeenschap of samenleving.

sociale controle: het beïnvloeden van gedrag van mensen door de normen en waarden van een groep of samenleving

sociale grondrechten: rechten die zorgen voor sociale zekerheid, zoals recht op onderwijs en werk

sociale identiteit: het deel van iemands identiteit dat bestaat uit de groep(en) waartoe diegene behoort

sociale mobiliteit: de mogelijkheid om in de samenleving omhoog of omlaag te bewegen qua status of inkomen

sociale motieven (migratie): redenen om te migreren die te maken hebben met familie, cultuur of levensomstandigheden

sociale ongelijkheid: de ongelijke verdeling van macht, inkomen, kennis en status in een samenleving

sociale partners: werkgeversorganisaties en vakbonden die samen overleggen over arbeidsvoorwaarden

sociale rechtsstaat: een rechtsstaat waarin ook aandacht is voor sociale rechten en bescherming van zwakkeren; een rechtsstaat is een sociale rechtsstaat wanneer er in de grondwet de sociale grondrechten van een mens zijn opgenomen

sociale vangnet: voorzieningen die mensen beschermen tegen armoede en sociale problemen, zoals bij werkloosheid of ziekte

sociale verplichting: de plicht die mensen voelen om anderen te helpen of zich aan sociale normen te houden; verplichting die je in bepaalde situaties wordt opgelegd door je omgeving of door jezelf wordt opgelegd; een verplichting die je in bepaalde situaties wordt opgelegd door je omgeving; een regel die je wordt opgelegd door je omgeving

sociale verzekering: een verzekering die zorgt voor inkomen bij bijvoorbeeld werkloosheid, ziekte of ouderdom

sociale voorzieningen: hulp en ondersteuning van de overheid voor mensen die niet genoeg inkomen hebben

socialezekerheidsstelsel: het geheel van sociale verzekeringen en voorzieningen in een land

socialisatie: het proces waarbij iemand de waarden, normen en gewoonten van de samenleving leert

socialisatiefunctie: de rol van bijvoorbeeld school, gezin en media bij het leren van gedrag en normen

socialisatieprocessen: alle manieren waarop mensen worden opgevoed en gevormd door hun omgeving

socialiserende instituties: organisaties zoals gezin, school en kerk die bijdragen aan socialisatie

socialisme: een politieke stroming die streeft naar gelijkheid en solidariteit door overheidsingrijpen

sociobiologische theorie: de theorie dat gedrag wordt bepaald door biologische factoren en evolutionaire processen

soevereiniteit: de hoogste macht in een staat, zonder dat een andere macht daarover gaat

soevereiniteits- en democratiebeginsel: het principe dat de hoogste macht bij het volk ligt en dat de staat die macht uitvoert

solidariteit: het gevoel van samenhorigheid en elkaar helpen binnen een groep of samenleving

solidariteitsafspraak: een afspraak om de lasten en kosten eerlijk te verdelen binnen de samenleving

solidariteitsprincipe: het principe dat sterkere mensen zwakkeren helpen door middel van gezamenlijke regelingen

sollicitatie: het aanvragen van een baan door jezelf voor te stellen aan een werkgever

sollicitatieplicht: de verplichting om actief te zoeken naar werk bij een uitkering

spindoctor: een adviseur die politici helpt om hun imago positief te presenteren in de media

spreekrecht: het recht om te spreken tijdens een rechtszaak, bijvoorbeeld voor slachtoffers of getuigen

staande houden: het tijdelijk tegenhouden door de politie om vragen te stellen of te controleren; laten stilstaan en vragen naar je personalia

staat: een organisatie die een gebied bestuurt met eigen wetten, overheid en macht

staatshoofd: de hoogste leider van een staat, zoals een koning of president

staatsrecht: het onderdeel van het recht dat gaat over de organisatie en werking van de staat; alle regels voor de inrichting van de Nederlandse staat; het staatsrecht beschrijft de organisatie van de staat in al zijn geledingen; het omvat de regels die voorschrijven hoe de overheidsorganen samengesteld worden, op welke manier ze besluiten moeten nemen en tegenover wie ze verantwoording moeten afleggen

staatsregeling van de Bataafse Republiek: de grondwet van de Bataafse Republiek, een vroegere staat in Nederland

staatssecretaris: een minister die een deel van het werk van een minister voor zijn rekening neemt

startkwalificatie: het minimaal vereiste diploma om een baan te kunnen krijgen of verder te kunnen studeren

staking: het werk neerleggen door werknemers om druk uit te oefenen op de werkgever

staten-generaal: het Nederlandse parlement, bestaande uit Eerste Kamer en Tweede Kamer

stelling: een bewering of uitspraak die je kunt verdedigen of bespreken

stemrecht: het recht om te stemmen bij verkiezingen

stereotype: een vereenvoudigd en vaststaand beeld over een groep mensen; een stereotype is een overdreven beeld van een groep mensen dat vaak niet overeenkomt met de werkelijkheid

stille midden: de groep mensen in de samenleving die niet actief meedoet aan politiek of maatschappelijke discussies

strafbaarheid: iets is alleen strafbaar als het in de wet staat; de eigenschap dat een handeling volgens de wet verboden is en bestraft kan worden

strafbaarheidsbeginsel: het principe dat iemand alleen strafbaar is als het gedrag volgens de wet strafbaar is gesteld

strafbepaling: een wet waarin staat welk gedrag strafbaar is en welke straf daarvoor geldt

strafbeschikking: een straf die de officier van justitie oplegt zonder dat er een rechter aan te pas komt

strafmaat: de hoogte of duur van de straf die een rechter kan opleggen; in de wet staat bij ieder strafbaar feit de maximale straf; omvang van de straf

strafproces: het geheel van regels en procedures voor het opsporen, vervolgen en berechten van strafbare feiten

strafrecht: het deel van het recht dat gaat over strafbare feiten en straffen; strafrecht is het geheel van rechtsregels waarin is vastgelegd welk gedrag strafwaardig wordt geacht, welke straffen op dit gedrag gesteld zijn en via welke weg strafoplegging gerealiseerd kan worden; alle wettelijke strafbepalingen

strafrechtelijke maatregelen: maatregelen die een rechter kan opleggen, zoals gevangenisstraf of taakstraf

strafuitsluitingsgrond: een reden waardoor iemand niet strafbaar is, bijvoorbeeld noodweer of ontoerekeningsvatbaarheid

strafzaak: een rechtszaak waarbij iemand verdacht wordt van een strafbaar feit

strategisch stemmen: stemmen op een partij om een bepaald doel te bereiken, niet per se de favoriete partij

structuurvisie: een plan van de overheid waarin de lange termijn ontwikkeling van een gebied wordt beschreven

subcultuur: een groep mensen met eigen normen en waarden die afwijken van de dominante cultuur

subjectief: gebaseerd op persoonlijke gevoelens of meningen, niet op feiten; meningen zijn subjectief omdat ze alleen laten zien hoe iemand ergens over denkt

subsidiariteitsbeginsel: het principe dat beslissingen zo dicht mogelijk bij de burgers genomen moeten worden, op het laagst mogelijke bestuursniveau

subsidie: financiële steun van de overheid aan bijvoorbeeld organisaties of bedrijven

supranationaal: boven de nationale staten uitstijgend, waarbij landen samen besluiten nemen die voor iedereen gelden

systeemtheorie (politiek): een theorie die de politiek als een systeem ziet waarin verschillende onderdelen met elkaar samenwerken en invloed op elkaar hebben

Taakstraf

taakstraf: een straf waarbij iemand verplicht wordt onbetaald werk te doen voor de samenleving

tbs: terbeschikkingstelling, een maatregel voor mensen die een ernstig misdrijf hebben gepleegd en een gevaar vormen

technologisering: het proces waarbij technologie steeds meer invloed krijgt op de samenleving

tegencultuur: een groep die zich bewust afzet tegen de dominante cultuur en eigen waarden heeft

tenlastelegging: het officieel beschuldigen van iemand van een strafbaar feit

terechtzitting: de openbare zitting in de rechtbank waar een strafzaak wordt behandeld

terrorisme: geweld of dreiging met geweld om angst te zaaien en politieke doelen te bereiken

terugkoppelingsfase: de fase waarin informatie terugkomt en wordt gebruikt om beslissingen of processen aan te passen

theocratie: een bestuursvorm waarin de religieuze leiders de hoogste macht hebben

thorbecke: grondlegger van de Nederlandse parlementaire democratie in de 19e eeuw

three strikes and you're out law: een wet in sommige landen waarbij een derde ernstige strafbare feit leidt tot een zware straf

tijdgebonden: afhankelijk van de tijd en omstandigheden waarin iets gebeurt

toetsingsrecht: het recht van rechters om wetten te toetsen aan de grondwet

tolerantie: het respecteren en accepteren van meningen, gewoonten en gedragingen die anders zijn dan die van jezelf

tolerantieparadox: de tegenstelling dat een samenleving tolerant moet zijn, maar intolerantie niet moet toestaan

transactie (schikking): een overeenkomst waarbij een strafzaak wordt beëindigd zonder dat er een rechtszaak komt

trias politica: de scheiding van de macht in drie delen: wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht; de trias politica, driemachtenleer of scheiding der macht(en) is een theorie van de staatsinrichting waarin de staat opgedeeld is in drie organen die elkaars functioneren bewaken; de trias politica wijst verschillende functies aan die in een rechtsstaat in ieder geval moeten worden uitgeoefend: wetgeving, uitvoering (of breder, bestuur) en rechtspraak (Witteveen, 2001); het principe van de machtenscheiding

troonrede: de toespraak van de koning(in) tijdens de opening van het parlementaire jaar, waarin de plannen van de regering worden besproken

tweede kamer: het belangrijkste deel van het Nederlandse parlement, gekozen door de burgers, dat wetten bespreekt en controleert

Uitlokking

uitlokking: het aanzetten of verleiden van iemand om een strafbaar feit te plegen

uitspraak: de beslissing van een rechter aan het einde van een rechtszaak

uittreding: het verlaten of stoppen van deelname aan een organisatie, land of samenwerking

uitvoerende macht: de macht die zorgt voor de uitvoering en handhaving van wetten, meestal de regering; de uitvoerende macht voert de wetten uit en bestuurt het land, daarbij zelf de wetten nalevend. (Devos, 2006); zorgt ervoor dat eenmaal goedgekeurde wetten precies worden uitgevoerd

uitvoerfase: de fase waarin plannen of beleid daadwerkelijk worden uitgevoerd

UNHCR: het vluchtelingenagentschap van de Verenigde Naties dat vluchtelingen beschermt en helpt; United Nations High Commissioner for Refugees

UVRM: Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, een internationaal document met fundamentele mensenrechten

UWV: het uitkeringsinstituut dat zorgt voor werkloosheidsuitkeringen en arbeidsbemiddeling in Nederland; Uitvoeringsinstituut Werknemersverzekeringen

Vakbond

vakbond: een organisatie die opkomt voor de belangen van werknemers

vasthouden: iemand tijdelijk aanhouden door de politie, bijvoorbeeld voor verhoor; de politie mag de verdachte in het belang van het onderzoek zes uur op het bureau vasthouden

veiligheidsraad: een belangrijk orgaan van de Verenigde Naties dat over vrede en veiligheid beslist

verbindingswoorden: woorden die zinnen of delen van teksten met elkaar verbinden, zoals ‘en’, ‘maar’ en ‘omdat’

verdachte: iemand die wordt verdacht van het plegen van een strafbaar feit; er bestaat een redelijk vermoeden van schuld

verdrag: een officiële overeenkomst tussen landen

verdrag van lissabon: een verdrag dat de regels van de Europese Unie moderniseert en versterkt

verdrag van maastricht: het verdrag dat de Europese Unie oprichtte en samenwerking tussen landen vergrootte

verdrag van schengen: een akkoord waardoor grenzen tussen deelnemende landen open zijn voor vrij verkeer

verenigde naties (vn): een internationale organisatie die zich richt op vrede, veiligheid en samenwerking tussen landen

vergelding: het straffen van iemand als wraak of correctie voor een fout

vergrijzing: het proces waarbij het aandeel ouderen in de bevolking steeds groter wordt

verhoren: het ondervragen van iemand door politie of justitie

verjaringstermijn: de maximale tijd waarna een strafbaar feit niet meer vervolgd kan worden

verkenning: het onderzoeken of bekijken van een situatie voordat er besluit wordt genomen

verklaring van de rechten van de mens en burger: een document uit 1789 dat fundamentele rechten van mensen vastlegt

verlichte dictatuur: een bestuur waarin een leider veel macht heeft, maar ook probeert vooruitgang te brengen

verlichting: een periode in de 18e eeuw waarin verstand, vrijheid en gelijkheid centraal stonden

vermijding-conflict-aanvaarding: drie manieren om met conflicten om te gaan: ontwijken, uitvechten of accepteren

vermogensrecht: het deel van het recht dat gaat over eigendom en bezittingen; het vermogensrecht geeft onder meer regels voor het verkrijgen van eigendom (bijvoorbeeld het verkrijgen van de eigendom van een woonhuis door middel van een notariële akte en inschrijving in de registers van het Kadaster), maar ook de regels voor het aangaan van schulden (het sluiten van een koopovereenkomst bijvoorbeeld); twee grote gebieden in het vermogensrecht zijn het goederenrecht en het verbintenissenrecht; regelt alle zaken die te maken hebben met iemands vermogen

vermogensschade: schade die bestaat uit verlies van geld of waarde van bezittingen

versplintering: het ontstaan van veel kleine politieke partijen of groepen in plaats van een paar grote

verticale werking (grondrecht): de werking van grondrechten tussen burgers en de overheid

vertrouwen: het geloof dat iemand betrouwbaar is of iets goed zal doen

vervolgen: het officieel aanklagen en berechten van iemand die een strafbaar feit heeft gepleegd

vervreemding: het overdragen of verliezen van eigendom of rechten

verzorgingsstaat: een staat waarin de overheid zorgt voor sociale zekerheid en hulp aan burgers; een verzorgingsstaat is een sociaal systeem waarin de staat primaire verantwoordelijkheid draagt voor het welzijn van zijn burgers, zoals in kwesties van gezondheidszorg, onderwijs, werkgelegenheid en sociale zekerheid; in een verzorgingsstaat zorgt de overheid voor haar burgers

verzuiling: de indeling van de samenleving in groepen (zuilen) op basis van religie of levensbeschouwing

vetorecht: het recht om een besluit tegen te houden of te blokkeren

vierde macht: de media, die invloed hebben op politiek en samenleving door informatie te verspreiden; de vierde macht is een term die gebruikt wordt om machten aan te duiden die buiten de traditionele Trias Politica vallen

vluchteling: iemand die vanwege oorlog, geweld of vervolging zijn land ontvlucht

vluchtelingendebat: discussie over hoe een land omgaat met vluchtelingen en asielzoekers

vn-vluchtelingenverdrag: internationaal verdrag dat de rechten van vluchtelingen beschermt

volgmigratie: migratie waarbij familieleden volgen die eerder naar een land zijn verhuisd

volksvertegenwoordigers: gekozen personen die het volk vertegenwoordigen in de politiek

volksvertegenwoordiging: groep mensen die namens het volk wetten maakt en controleert, zoals het parlement

volksverzekering: sociale verzekering voor alle inwoners tegen bijvoorbeeld ziekte, werkloosheid of ouderdom

vonnis: de beslissing van een rechter in een rechtszaak

voorarrest: voorlopige gevangenhouding van een verdachte voordat de rechter uitspraak doet

voorjaarsnota: document waarin de regering verslag doet van de begroting en plannen voor het komende jaar

voorkeursstemmen: stemmen die een kandidaat extra steun geven om gekozen te worden

voorkomen van eigenrichting: maatregelen om te zorgen dat mensen niet zelf wraak of straf gaan nemen

vooroordeel: een negatief oordeel over iemand zonder dat je die persoon goed kent; als je iets over iemand oordeelt zonder dat je die persoon of zaak hebt leren kennen; een vooroordeel is een mening die niet op feiten is gebaseerd

voorwaardelijke invrijheidstelling: het eerder vrijlaten van een gevangene onder bepaalde voorwaarden

voorwaardelijke straf: een straf die alleen wordt uitgevoerd als iemand opnieuw de wet overtreedt

vragenrecht: het recht van politici om vragen te stellen aan ministers of andere bestuurders

Vrede van Westfalen: vredesverdrag uit 1648 dat een einde maakte aan de Dertigjarige Oorlog in Europa

vrijemarkteconomie: een economisch systeem waarin vraag en aanbod de prijzen bepalen zonder veel overheidsbemoeienis

vrijheid: de mogelijkheid om zonder dwang je eigen keuzes te maken; vrij zijn van (overheids)bemoeienis

vrijheid van meningsuiting: het recht om je mening te uiten zonder straf of censuur

vrijheidsstraf: een straf waarbij iemand in de gevangenis moet

vrijwilligerswerk: onbetaald werk dat mensen doen om anderen of de samenleving te helpen

Waarde

waarde: iets wat belangrijk wordt gevonden en richting geeft aan gedrag en keuzes; sociale waarden zijn idealen en motieven die in een samenleving of groep als nastrevenswaardig worden beschouwd; een uitgangspunt of principe dat mensen belangrijk vinden in hun leven

waterschappen: regionale overheidsorganisaties die zorgen voor waterbeheer en bescherming tegen overstromingen

wederkerigheid: het principe dat mensen iets terugdoen wanneer zij iets ontvangen

welvaart: de mate van rijkdom en het gemak waarmee mensen in hun behoeften kunnen voorzien

welvaartsziekten: ziekten die ontstaan door een ongezonde leefstijl, zoals diabetes of obesitas

welzijn: de mate waarin mensen het goed hebben op het gebied van gezondheid, sociale contacten en tevredenheid

wereldburger: iemand die zich verbonden voelt met de hele wereld en niet alleen met zijn eigen land

werk: activiteiten die mensen doen om geld te verdienen of nuttig bezig te zijn

werkgelegenheid: het aantal banen dat beschikbaar is voor werkzoekenden

werkgeversorganisatie: een vereniging die de belangen van werkgevers behartigt

werkloosheid: de situatie waarin mensen die willen werken geen baan kunnen vinden

werknemersverzekeringen: sociale verzekeringen die werknemers beschermen bij ziekte, werkloosheid of arbeidsongeschiktheid

wet: een officiële regel die door de overheid is vastgesteld en waar iedereen zich aan moet houden; elke wet is onderdeel van het recht, maar het recht is breder dan enkel wetten; wetten zijn geschreven rechtsregels

Wet afgeschermde getuigen: wet die regels bevat om getuigen te beschermen, zodat zij anoniem kunnen blijven tijdens een rechtszaak

Wet bijzondere opsporingsbevoegdheden: wet die politie en justitie speciale bevoegdheden geeft voor het opsporen van ernstige misdrijven; in Nederland zijn de bijzondere opsporingsbevoegdheden van de politie geregeld in Boek 1 Titel IVA van het Wetboek van Strafvordering; opsporingsmethoden die zeer risicovol zijn voor de integriteit en beheersbaarheid van de opsporing, of die een inbreuk maken op de grondrechten van burgers, vereisen een specifieke basis in de wet

Wet computercriminaliteit: wet die strafbaar stelt het misbruiken van computers en het plegen van cybercriminaliteit

Wet openbaarheid van bestuur: wet die regelt dat burgers recht hebben op informatie van de overheid, tenzij dit geheim moet blijven

Wet opsporing terroristische misdrijven: wet die speciale opsporingsbevoegdheden geeft bij het onderzoeken van terroristische activiteiten

Wet terroristische misdrijven: wet die terrorisme strafbaar stelt en regels bevat over het voorkomen en bestraffen ervan; Wet tot wijziging en aanvulling van het Wetboek van Strafrecht en enige andere wetten in verband met terroristische misdrijven.; Als reactie op de aanslagen van 11 september 2001 is in het verband van de Europese Unie op 13 juni 2002 een kaderbesluit over terroristische misdrijven vastgesteld.

wet versterking strafrechtelijke aanpak terrorisme: wet die de regels en straffen voor terrorisme aanscherpt om terrorisme beter te kunnen bestrijden

wetboek van strafrecht: de meeste misdrijven en overtredingen staan in het Wetboek van strafrecht; verzameling van alle strafwetten waarin staat welk gedrag strafbaar is en welke straffen daarvoor gelden; wat de strafbare feiten zijn en welke straffen ervoor kunnen uitgesproken worden, is te vinden in het Wetboek van Strafrecht (materieel strafrecht); het Nederlandse Wetboek van Strafrecht (in de rechtspraak vaak afgekort tot Sr of WvSr) vormt samen met het Wetboek van Strafvordering de basis van het Nederlandse strafrecht

wetboek van strafvordering: verzameling van regels die bepalen hoe strafzaken worden onderzocht en behandeld in de rechtszaal; de bevoegdheden van van de politie en officier van justitie staan beschreven in het Wetboek van Strafvordering; het Wetboek van Strafvordering (afgekort tot Sv.) bepaalt hoe strafbare feiten vervolgd worden (formeel strafrecht)

Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR): adviesorgaan dat de regering adviseert over lange termijn politieke en maatschappelijke vraagstukken

wetgevende macht: de macht die wetten maakt, meestal het parlement; stelt wetten vast waar de burgers (en de overheid) zich aan moeten houden; deze staatsmacht bepaalt de inhoud van de wetten en het recht in een land; de wetgevende macht legt de belangrijkste regels inzake veiligheid, eigendom en arbeid vast - de macht om de naleving van deze regels af te dwingen komt toe aan de uitvoerende macht (Lesaffer, 2008)

wethouder: lid van het college van burgemeester en wethouders, verantwoordelijk voor een bepaald beleidsterrein in een gemeente

WIA-uitkering: uitkering voor mensen die langer dan twee jaar ziek zijn en niet kunnen werken

wij-gevoel: gevoel van samenhorigheid en verbondenheid binnen een groep

wij-zij-denken: het denken in tegenstellingen waarbij groepen tegenover elkaar worden gezet

witteboordencriminaliteit: misdrijven gepleegd door mensen met een hogere sociale status, vaak op kantoor of in bedrijven; witteboordencriminaliteit is een vorm van criminaliteit gepleegd door een persoon met een hoge sociale status; witteboordencriminaliteit verwijst naar de witte boorden van de plegers, die immers vanwege de veronderstelde hoge sociale status meestal worden geacht een wit of licht overhemd te dragen

wraak: het bewust schade toebrengen aan iemand uit boosheid of om iets terug te betalen

WW-uitkering: uitkering voor mensen die werkloos zijn geworden en actief op zoek zijn naar een nieuwe baan

Xenofobie

xenofobie: angst of afkeer van mensen uit andere landen of culturen

Zaken van algemeen belang

zaken van algemeen belang: onderwerpen die belangrijk zijn voor de hele samenleving

zelfbeschikking: het recht om eigen keuzes te maken over je leven

zelfcontroletheorie: theorie die stelt dat mensen zich aan regels houden doordat ze zichzelf kunnen beheersen

zelfredzaamheid: het vermogen om zelfstandig voor jezelf te zorgen

zender: degene die een boodschap verstuurt in communicatie

zetel: een plaats in het parlement of een ander bestuursorgaan

zorgmijders: mensen die zorg nodig hebben maar deze bewust vermijden

zorgplicht: verplichting om voor iemand te zorgen, bijvoorbeeld door de overheid of werkgevers

zorgtoeslag: financiële bijdrage van de overheid om de kosten van een zorgverzekering betaalbaar te maken

zorgverzekeraar: bedrijf dat zorgverzekeringen aanbiedt

zorgverzekering: verzekering die de kosten van medische zorg (gedeeltelijk) vergoedt

zwartwerk: werk dat wordt gedaan zonder dat er belasting of premies over worden betaald

zwevende kiezer: iemand die bij verkiezingen nog niet weet op wie hij gaat stemmen

zzp’er: zelfstandige zonder personeel, iemand die werkt zonder werkgever en zelf opdrachten uitvoert

Nog toe te voegen begrippen

Deepfake

Burgerberaad

Algoritme

Digitale ongelijkheid

Klimaatmigratie

Structureel racisme

Factchecken

Platformeconomie

Vertrouwen in de overheid

Ecologische voetafdruk

Literatuurlijst

Witteveen, W. (2001). De geordende wereld van het recht (2e ed.). Amsterdam, Nederland: Amsterdam University Press.

Lesaffer, R. (2008). Inleiding tot de Europese rechtsgeschiedenis (2e ed.). Leuven, België: Universitaire Pers Leuven.

Devos, C. (2006). De kleermakers en de keizer. Gent, België: Academia Press.