Iluthien/Uitspraak en Alfabet
Het alfabet
[bewerken]De uitspraak van het Iluthien is redelijk ingewikkeld, des te meer omdat de meeste medeklinkers op twee manier kunnen worden uitgesproken worden. Bij al deze klanken moet men uitgaan van een sterk iers of Schots accent.
De klinkers
[bewerken]De klinkers kunnen moeilijk in een tabel geschreven worden omdat de uitspraak nogal gecompliceerd is. Er zijn zes klinkers in het Iluthien: Arlı (a), Etlı (e), Imnı (ı), Orlı (o), Urlıd (u), Eyvhen (y)
De Arlı komt overeen met onze 'a'. Ze kan op drie manieren worden uitgesproken, afhankelijk van hoe ze voorkomt.
-De arlı is lang als ze beklemtoond is en door slechts één medeklinker of klinker gevolgd wordt. De lange arlı wordt zoals onze lange 'a' uitgesproken, maar op een ietwat Ierse of Schotse manier. Denk aan de manier waarop Britten het woorde 'lager' (bier) uitspreken.
-De arlı is kort als ze beklemtoond is, maar door twee medeklinkers of door twee klinkers (twee losstaande, of een tweeklank) gevolgd wordt. De korte arlı wordt ongeveer zoals onze 'a' uitsgesproken.
-Tenslotte kan de arlı ook nog onbeklemtoond zijn. Dan spreekt men ze uit alsof ze kort is, of als een korte 'i'.
De Etlı komt overeen met onze 'e'. Als ze kort is wordt zoals onze korte 'e' uitgesproken. Lang klinkt ze ongeveer hetzelfde, maar dan iets breder (echter niet zoals onze lange 'ee'!). Onbklemtoond wordt het een 'i', of een doffe 'e', of behoudt het zijn klank.
De Imnı komt overeen met onze 'i'. Normaal wordt ze zonder puntje geschreven, maar op een toestenbord wordt ze vaak met een punt geschreven, zoals wij vanaf nu ook zullen doen. De imni lijkt kort zeer hard op onze 'i', lang is ze zoals een Ier die het Engels woord 'fear' probeert uit te spreken, klinkt ze een beetje als 'ie-je'. Onbenadrukt verzwakt ze soms tot doffe 'e', maar vaak behoudt hij gewoon zijn klank.
De Orli komt overeen met onze 'o', en wordt zeer kort uitgesproken (denk aan een Englsman of Ier die 'loss' uitspreekt). Lang wordt aan die klank een 'w'-klank toegevoegd en wordt hij ietwat verlengd (maar niet teveel). Onbenadrukt, wordt hij als 'o' of doffe 'e' uitgesproken.
De Urlid komt overeen met onze 'u', maar wordt zoals in veel talen als een 'oe' klank uitgesproken. De korte uitspraak spreekt voor zich, lang verlengt men deze klank gewoon (zonder die enigszinds ronder te maken, zoals in het Engelse 'glue' wel gebeurt!). Onbeklemtoond is het een doffe 'e' of blijft het een korte 'oe'.
De Eyvhen tenslotte wordt geschreven als 'y', maar spreekt men uit als 'eej', zoals in het Engelse 'pray'. Kort is ze hetzelfde maar korter, soms ook een korte 'e' met ee j-klank. Onbkelmtoond idem, daar wordt ze soms zelfs 'ei+j'.
De Eyvhen kan nooit de eerste letter van een woord zijn. Als dat wel zou gebeuren wordt er een enouigesproken 'e' aan toegevoegd, daarom is 'eyvhen' de enige klinker waarvan de naam niet met zichzelf begint. Uitzondering op deze regel het persoonlijke voornaam woord 'i' (ik), dat voor een klinker verandert in 'y' (soms echter ook 'ey').
Kort samengevat:
| Letter | Teken | Uitspraak |
| Arli | A, a | a |
| Etli | E, e | e |
| Imni | I, ı (i) | i |
| Orli | O, o | o |
| Urlid | U, u | oe |
| Eyvhen | Y, y | eej |
De tweeklanken
[bewerken]Tweeklanken klinken redelijk lang als ze beklemttond zijn, maar zeer kort als ze dat niet zijn. Verder klinken ze altijd hetzelfde, ze zijn dus simpeler dan de basisklinkers.
| AE, ae | 'a'+'j' |
| AI, ai | 'a/i'+'j' |
| AU, ue | Engelse 'au', zoals in de Ierse naam Maude |
| EA, ea | 'e/a'+'j' |
| EI, ei | 'ei'+'j' |
| OE, oe | ronde 'o' met lichte 'w', zoals in Edgar Allan Poe |
| OI, oi | 'i' of 'i'+'j' of 'o'+'j' |
| UE, ue | ronde zachte 'u/oe', zoals in het Engelse 'blue' soms ook zoals in 'new' |
Andere combinaties kunnen ook voorkomen, maar dan worden de twee klinkers apart uitgesproken, hetzij wel snel na elkaar. Hierbij verzwakt de 'i' soms tot 'j' en de 'u' soms to 'w'.
De medeklinkers
[bewerken]De medeklinkers zijn ietwat simpeler. Afhankelijk van welke klinkers erop volgen en aan voorafgaan worden ze iets harder of zachter uitgesproken, maar dat zal u wel aanvoelen. Over het algemeen kunnen ze maar op één manier uitgesproken. Er is wel een heel deel medeklinkers dat van klank verandert als ze door een 'h' gevolgd worden, maar dat kan men tenminste aan de spelling zien.
| Letter | Teken | Uitspraak | + h | Uitspraak |
| Bildir | B, b | zachte 'b' | / | / |
| Cil | C, c | 'k' | Cheldir (Ch) | harde 'ch' (lach) |
| Dal | D, d | zachte 'th' (this) | Dhal (Dh) | zachte 'd' |
| Gil | G, g | zachte Franse 'g' | Xhil (Xh) | harde 'h' |
| Hillium | H, h | dient om andere klanken te veranderen | / | / |
| Lillium | L, l | 'l' | Hillillium (Lh) | zachte 'l'+'j' |
| Mir | M, m | 'm' | / | / |
| Nir | N, n | 'n' | Hilnir (Nh) | 'n'+'j' |
| Pir | P, p | zachte p | / | / |
| Ris | R, r | Englese r (verdubbeld: iets harder) | / | / |
| Sil | S, s | 's' (soms 'z') | Shil (Sh) | 'sh' (sherry) |
| Tal | T, t | 't' | Thal (Th) | harde 'th' (three) |
| Vildir / Val | V, v | 'w', soms als een zeer zachte 'v' | Vhal (Vh) | zachte 'v' (vader) |
Het is belangrijk te onthouden welke medeklinker kunnen verbuigen door een 'h' en welke niet, want dat heeft een belang bij het vervoegen van sommige werkwoorden. De Cilin valt trouwens onder de catergorie van de onverbuigbare medeklinker, de Chedlir wordt nl. als een aparte letter beschouwd (hij komt trouwens alleen aan het einde van een woord voor).
De Gil werd vroeger als 'x' geschreven (en heette toen Xil). Met een 'h' erachter wordt hij nog steeds als 'x' geschreven, in informele spelling (sms'jes bv.) kan men ook wel 'gh' schrijven voor de Xhil (of Ghil).
De 'h' wordt in principe niet uitgesproken, behalve in een paar gevallen als 'j' (zie tabel). Behalve na verbuigbare medeklinkers komt hij nooit voor.
Accenten
[bewerken]Het Iluthien kent twee accenten: Gry (^) en My (´)
Het eerste dient om een beklemtoonde klank die in principe kort is lang te maken. Als hij op de laatste lettergreep staat krijgt die de klemtoon (zie verder). Hij komt alleen maar in deze twee gevallen voor.
De My (´) dient om twee klinkers die normaal een tweeklank vormen 'los te weken'. Hierbij verplaatst soms de klemtoon, al is de My in principe geen klemtoonaangevend accent. Eraun zou men bv. normaal [err-oonn] uitspreken, eráun spreekt men echter [err-aw-oen] uit omdat de a en de u geen tweeklank meer vormen en er dus een medeklinker meer is.
Het accent kan op één van twee klinkers staan die zowieso geen tweeklank vormen om het accent daarnaartoe te verplaatsen. Dat echter alleen maar wanneer die klinker vlak na de lettergreep ligt die anders beklemtoond zou zijn.
De klemtoon
[bewerken]Het vaststellen van de klemtoon kan in het Iluthien tot wat verwarring leiden.
In principe ligt de klemtoon altijd op de voorlaatste lattergreep. Vbn: darvhan (durven), virin (mannen), sei isich (wij zijn), ...
Bij verbuiginen en vervoeginen moet men terug kijken naar de hoofdvorm van de woorden.
-> Bij se darvhanich (wij durven) ligt de klemtoon dus op darvh-, want de infinitief is darvhan (durven)
Als de klinker deel uitmaakt van een tweeklank, of door een andere losstaande klinker wordt voorafgegaan, dan krijgt noch deze nog de klinker ervoor de klemtoon, wel de lettergreep dáárvoor.
--> Bij i'marrau (het meisje) ligt de klemtoon dus op marr-.
--> Bij i darvhaech (dat ik durf) ligt de klemtoon op darvh- en niet op de tweede 'a', al wordt die wel apart uitgesproken en is hij in principe de voorlaatste lettergreep. Bij dit voorbeeld is dat vanzelfsprekend omdat darvhaech een vervoeging van 'darvhan' is, maar bij andere gevallen gaat hetzelfde op.
Als accent My (´) op de voorlaatste klinker staat in een geval als het voorgaande, dan krijgt die wél de klemtoon. Als er darvháech zou staan zou de klemtoon dus op vha- liggen. Dit geldt echter ook als de twee klinkers een tweeklank vormen. In dat geval wordt die tweeklank uit elkaar gehaald en de twee klinkers apart uitgesproken.
Als een woord slechts uit twee lettergrepen bestaat, nl. twee klinkers die direct aan elkaar grenzen, dan ligt de klemtoon op de laatste tenzij met een accent (´) aangegeven. Als de eerste klinker een 'a','e','o' of 'y' is ligt de klemtoon normaal altijd op deze klinker, maar dat wordt dus met een accent aangegeven. Natuurlijk geldt deze regel niet als beide klinkers een tweeklank vormen.
Tenslotte is er het accent Gry (^) dat alleen op de beklemtoonde klinker kan staan, of op de laatste. Ze verlengt de klank van de klinker waarop ze staat en verplaatst het accent daarnaartoe, tenzij die daar al ligt.
De Gry (^) kan dus, in tegenstelling tot de My (^), maar één keer perin elk woord voorkomen (al krijgt men zowiezo zelden meer dan één accent per woord).
Als de klemtoon onregelmatig of verwarrend is, of als ze belangrijk is om het verschil tussen twee woorden aan te geven, dan wordt die in de woordenlijst aangegeven men het accent Ly (`). Dit gebeurt alleen in de woordenschatlijsten van deze cursus en in eventuele woordenboeken, in de praktijk wordt hij weggelaten.
Twee letters (Lillium en Nir) hebben geen aparte naam wanneer ze met de Hillium staan, als ze toch genoemd worden versmelten de namen tot respectievelijk Hillillium en Hilnir. Anders dan men zou verwachten ligt de klemtoon hier op Hil- en niet op de oorspronkeleijke letter.
Oefeningen
[bewerken]Hier zijn een paar oefeningen, probeer de zinnen correct uit te spreken.
1. I tredich a'viri, der te tredhil me mei.
2. Vhalvhi, vhy sau di? -I saich bry cynid, on della? -I saich bridhen cynid, meiri di.
3. Vis lauri sil bry adhanti, di teri mei?
4. Y eleich me Ian, on vhy ele di de?
Correcte uitspraak (beklemtoonde woorden zijn vetgrdrukt):
1. Ie trèdich aa wìeri, dher tè trèddil me meij.
2. Vàlvi, veej saow dhie? -Ie sajch brej kèejnid, on dhèlla? -Ie sajch brìdden kèejnid, meijre dhie.
3. Wis làowri sil brej addànti, dhie tèrri meij?
4. Eej èleich me Jan, on veej èlle dhie dhe?
Vertaling: 1. Ik zie de man, maar hij mij niet. 2. Goedendag, hoe gaat het? -Met mij gaat alles goed, en met jou? -Met mij ook, dank je. 3. Dit boek is interessant, vind je niet? 4. Ik ben (heet) Jan (=Iàn), en hoe heet jij?
Vis ard sil desisith. (Deze les is afgerond)