Zeeuws/Inleiding

Wat is het Zeeuws?

Waar wordt het gesproken?

Het Zeeuws is een groep dialecten gesproken in Zuidwest-Nederland, Voornamelijk in Zeeland, zoveel is wel duidelijk, maar niet in de hele provincie en ook niet alleen maar in Zeeland. Het Zeeuws begint al in Zuid-Holland, in en om Oostvoorne om precies te zijn. Daar spreekt men een soort Zeeuws met veel Hollandse invloeden, of andersom, een echt overgangsdialect dus.

Even ten zuiden daarvan ligt Goeree-Overflakkee. Als je het eiland bekijkt zou je zeggen dat je al in Zeeland bent. En niet alleen in het landschap, ook in de taal is Goeree-Overflakkee eigenlijk een stuk Zeeland dat bij Zuid-Holland hoort. Ondanks duidelijke verschillen zijn de dialecten die men er spreekt echt Zeeuws.

Het Zeeuws loopt dan door in de provincie Zeeland zelf. Op alle Zeeuwse eilanden - fris desnoods uw topografie even op: Schouwen-Duiveland, Tholen, Noord-Beveland, Walcheren en Zuid-Beveland - worden er dialecten gesproken die meteen als Zeeuws te herkennen zijn.

Helemaal in het zuiden van Zeeland ligt Zeeuws-Vlaanderen. De eiland-Zeeuwen zien Zeeuws-Vlamingen al als halve Belgen en wat hun taal betreft hebben ze gelijk. In Zeeuws-Vlaanderen gaat het Zeeuws langzaam in de Vlaamse dialecten over. De taal van Oost-Zeeuws-Vlaanderen - Hulst en omgeving - wordt zelfs helemaal niet meer bij het Zeeuws gerekend, net als de dialecten uit de grensstreek vanaf Philipine. Hier spreekt men Oost-Vlaams. Voor de rest van Zeeuws-Vlaanderen geldt, dat de dialecten bijna naadloos aansluiten bij het West-Vlaams.

Waar komt het vandaan?

Hier spreekt men dus Zeeuws, een dialectgroep die nog niet Vlaams is, maar zeker ook geen Hollands. En dat terwijl Zeeland zo dicht bij de Randstad ligt, zo dicht bij het gewest Holland dat sinds de zeventiende eeuw in Nederland de dienst heeft uitgemaakt. Wat maakt het Zeeuws tot iets anders dan het Hollands?

In vroeger eeuwen (laten we niet verder teruggaan dan de middeleeuwen) was Zeeland een vrij dunbevolkt gewest. Stormvloeden zorgden ervoor dat het land gevaarlijk was om te bewonen. Toch hadden zowel de graven van Vlaanderen als die van Holland er belangstelling voor, wat trouwens leidde tot fikse oorlogen. De taal van Zeeland had van beide gewesten iets. Het leek veel op het Vlaams, vooral zoals dat aan de kust werd gesproken, maar het kreeg ook steeds meer van het Hollands.

Naar het eind van de middeleeuwen toe werd het gewest Brabant belangrijker, ten koste van Vlaanderen. In Zuid-Brabant waren een paar ingrijpende taalveranderingen begonnen die van het Brabants een heel herkenbaar dialect maakten. Veel mensen uit buurgewesten namen die Brabantse klanken over. Zo veranderde huus in huis en iis in ijs. Vooral Holland, economisch sterk in opkomst maar toen nog relatief onbelangrijk, nam die klanken gretig over.

In Zeeland gebeurde dit niet. Dit zal aan een aantal factoren gelegen hebben. Zeeland was natuurlijk een geïsoleerd gewest met al zijn eilanden. Misschien bleef men ook meer op Vlaanderen gericht dan op Holland. Hoe dan ook, in Zeeland bleef men de middeleeuwse klanken houden. Ook toen in de zeventiende eeuw Holland het belangrijkste gewest werd. Zelfs toen er een Nederlandse standaardtaal kwam, gebaseerd op het Hollands. Sterker nog: de standaardtaal dreef het Hollands en het Zeeuws nog verder uit elkaar. Heel veel volkse uitdrukkingen die in het Hollands én het Zeeuws voorkwamen waren voortaan geen goed Nederlands meer. De standaardtaal maakte een einde aan ommers voor "immers", aan hij zeit en hij heit voor "hij zegt" en "hij heeft", en aan zeun voor "zoon". De dialecten van Zuid-Holland werden steeds meer accenten, bijna hetzelfde als Standaardnederlands maar dan een beetje anders uitgesproken. In Zeeland bleven zulke woordvormen bestaan.

Je zou dus kunnen zeggen dat het Zeeuws een eigenwijs soort Nederlands is, dat zich sinds de middeleeuwen niet zoveel meer heeft aangetrokken van wat de andere dialecten deden, en dat niet is meegegaan met de Brabantse expansie, die het Nederlands heeft gemaakt tot wat het nu is. Nederlands in de periferie. Sommigen zijn daarom al zover gegaan om het Zeeuws als een aparte taal te bestempelen. De Nederlandse regering was het daar echter niet mee eens: de provincie Zeeland heeft ooit verzocht het Zeeuws te erkennen maar dit verzoek werd bij het ministerie van Binnenlandse Zaken afgewezen.

De meeste taalkundigen laten zich niet echt uit over de vraag of het Zeeuws wel of geen taal is. Er zijn geen sluitende criteria voor te bedenken. Ze delen het Zeeuws onder het Nederlands in, omdat de sprekers ervan het Standaardnederlands als cultuurtaal hebben. Een taal is een dialect met een nationale vlag en de Zeeuwen zien zichzelf nu eenmaal niet als een apart volk. Maar hoe dan ook: de Zeeuwse dialecten zijn echte taalsystemen met hun eigen klankwetten, eigen woorden en eigen grammatica. Als je Zeeuws wilt leren spreken moet je het leren als een echte taal en niet als aangepast Nederlands!

Wie spreekt het?

Het gebruik van streektalen in Nederland en Vlaanderen neemt af. Daar ontkomt ook het Zeeuws niet aan. En toch, als je erop let hoe dicht Zeeland bij de Randstad ligt is het verbazend hoeveel de dialecten nog gebruikt worden. Men hoort ze nog bij alle generaties vloeiend spreken en veel kinderen krijgen het nog altijd als eerste taal mee.

Verschillende onderzoeken hebben aangetoond dat nog ongeveer zestig procent van de Zeeuwen de taal actief beheerst en gebruikt. Dit waren cijfers voor heel Zeeland. Er is daarbij sprake van een verschil tussen de stad en het platteland. Vooral in Middelburg en Vlissingen, maar ook in Goes en Terneuzen, zijn de sprekers van het Zeeuws behoorlijk in de minderheid. De Markt in Middelburg is dus geen voor de hand liggende plaats om het Zeeuws te horen. Op het platteland is het een heel ander verhaal. De dorpen vormen vaak hechte gemeenschappen en wie het dialect niet spreekt hoort er niet helemaal bij. Dit geldt wat minder voor zwaar toeristische dorpen als Renesse en Zoutelande, waar zich veel "'Ollanders" hebben gevestigd, en veel sterker voor vissersdorpen als Arnemuiden, Bruinisse en Westkapelle. Hier en daar vindt men zelfs meer dan 90% dialectsprekers onder de jongeren! Verder heeft iedere plaats zijn eigen verhaal. In het ene dorp vindt men wat meer migranten dan in het andere. Ook zal men in het ene dorp eerder geneigd zijn zijn kinderen in de standaardtaal op te voeden. Overigens zal iemand die het Zeeuws niet van huis uit meekrijgt de taal vaak van zijn dorpsgenoten leren. Dat begint vaak al op het schoolplein.

Kortom: als u het Zeeuws wilt horen kunt u het beste op de fiets het platteland op en in een niet al te toeristische plaats eens naar de mensen luisteren. Een grote kans dat men er Zeeuws spreekt.

Verschillende dialecten

Het Zeeuws wordt vaak omschreven als "een dialect". Dat is pertinent onjuist. Het Zeeuws is een groep dialecten, die om taalkundige redenen bij elkaar worden ingedeeld. Elk eiland, ja haast elke plaats, heeft een eigen dialect. "Het" Zeeuws bestaat niet. Iedereen die Zeeuws leert zal zich rekenschap moeten geven van duidelijke verschillen tussen de dialecten onderling.

Toch is er ook geruststellend nieuws. Sprekers beweren vaak dat ze mensen van een ander eiland, of zelf van één dorp verder, al niet meer kunnen verstaan en houden niet op de verschillen te benadrukken. Dat is onzin. De overeenkomsten tussen de meeste dialecten zijn echt belangrijker dan de verschillen, en dialectsprekers uit verschillende delen van de provincie kunnen elkaar heel redelijk verstaan, al zal het altijd even wennen zijn om een ander dialect te horen.

In de cursus zal er vaak genoeg verwezen worden naar de verschillen tussen de dialecten. Hierbij gebruiken we de indeling zoals op het kaartje: 1. Oostvoorns; 2. Goerees; 3. Flakkees; 4. Schouwen-Duivelands; 5. Philipslands; 6. Thools; 7. Noord-Bevelands; 8. Walchers; 9. Burgerzeeuws (de stadsdialecten van Middelburg en Vlissingen); 10. Zuid-Bevelands; 11. Land-van-Axels; 12. Land-van-Cadzands.

We laten hier een paar dialecten buiten beschouwing. Het Oostvoorns, dat is geen volbloed-Zeeuws en bovendien sterk bedreigd. Het Burgerzeeuws, dat is ook sterk bedreigd (zie boven) en heeft bovendien zeer veel Nederlandse invloed. De dialecten van Zeeuws-Vlaanderen worden nog wel (heel) veel gesproken, maar die verschillen zo sterk van het eiland-Zeeuws dat het onpraktisch zou zijn ze in deze cursus te behandelen. Bovendien zijn ze onderling ook erg divers. Het Zeeuws dat u hier leert is echter tot op zekere hoogte in Zeeuws-Vlaanderen wel te gebruiken. In plaatsen als Breskens, Aardenburg en Terneuzen zal men u goed verstaan en het daar gesproken dialect zult u ook redelijk kunnen volgen.

Deze cursus gaat dus over de taal van de Zeeuwse eilanden. We wijzen er nog maar eens op: ook die dialecten kunnen flink van elkaar verschillen. Vooral de Zuid-Bevelandse dialecten wijken sterk af. U zult nog vaak genoeg frasen als "behalve op Zuid-Beveland" lezen.

De opzet van deze cursus

Zoals gezegd is het Zeeuws een taal die je niet zomaar uit het Nederlands kunt afleiden. Maar het is ook weer geen taal die - voor een Nederlandstalige - een diepgaande cursus van 120 lessen vereist. Deze cursus gaat stapsgewijs alle eigenaardigheden van het Zeeuws af en waarschuwt waar u op moet letten als u het wilt spreken of schrijven. We behandelen de klanken, de grammatica en de woorden van het Zeeuws. Eerst bespreken we de algemene situatie, daan gaan we in op verschillen tussen de dialecten. Verschijnselen die maar heel plaatselijk voorkomen (bijvoorbeeld maar in één dorp) laten we voor het gemak meestal weg.

U kunt zich het beste met wat oefeningen al deze typische kenmerken eigen maken. Het is ook zeer handig om wat u hier leest onmiddellijk in levend Zeeuws terug te zien; daarom geven we een lijst voor Zeeuwstalige teksten. De beste leermeesters zijn echter levende sprekers; als u een moedertaalspreker kent, schroom dan niet om bij hem/haar te vragen naar bepaalde details die deze cursus niet kan geven. Vooral bij de uitspraak zijn ze onontbeerlijk.

Terug naar het vorige hoofdstuk - Naar het volgende hoofdstuk