Leer jezelf ecologisch tuinieren/Buxus

Buxus is een geslacht uit de buxusfamilie (Buxaceae). De planten kunnen makkelijk gesnoeid worden en of zeer laag gehouden worden (in formele tuinen bijvoorbeeld), of juist hoog opgroeien en in een bijzondere vorm gesnoeid worden.

Buxus staat ook bekend onder de namen 'buksboom' en 'palmboompje'. Soms wordt de naam 'palm' gebruikt. Buxus heeft niets met palmen te maken. Buxus, vroeger ook wel 'bosseboom' aangeduid, wordt zeer vaak verkeerd behandeld. Te vaak wordt ervan uitgegaan dat buxus, meer bepaald Buxus sempervirens, een mediterrane oorsprong heeft. Daarom wordt even vaak geloofd dat buxus van een zonnige, droge plaats houdt.

Soorten

• 
  Palmboompje (Buxus sempervirens)

Voorkomen

Er zijn dertig tot negentig verschillende soorten 'buxus'. Ze komen voor in Midden-Amerika en ook Venezuela, Azië, Afrika met Madagaskar en Europa. Het grote verschil in het veronderstelde aantal soorten is onder meer te wijten aan het onduidelijke onderzoek en aan enkele misleidende beschrijvingen van ontdekkers. Zo is Léveillé terecht berucht om zijn wazige descripties van door hem in China ontdekte buxussoorten. Bovendien heeft men de sterke indruk dat enkele soorten herontdekt werden omdat de exploratiedrang, vooral in de 19e eeuw, niet onafhankelijk was van een vorm van concurrentie tussen de ontdekkende naties (Frankrijk, Engeland, Duitsland). Ten derde lijken onderzoekers te goedgelovig geweest te zijn en te weinig gesteund te hebben op levend materiaal ter plekke. Tenslotte heeft minstens één ontdekker duidelijk fouten begaan door een Ilex als Buxus te beschrijven. Dat de variabiliteit in bladgroottes en groeivormen van eenzelfde soort buxus aan de basis ligt van deze vergissingen is waarschijnlijk. Dit alles wijst erop dat het aantal Chinese species veel lager ligt dan algemeen aangenomen en dat dus het getal negentig voor het globale aantal soorten te hoog gegrepen is. En waarschijnlijk geldt deze overweging ook ten aanzien van de opvallende rijkdom aan Cubaanse soorten.

Buxus sempervirens, de meest gebruikte soort, komt in Europa en Turkije in het wild voor. Buxus balearica, die ook wel eens in de tuinen voorkomt, kan teruggevonden worden, zoals de naam gedeeltelijk verraadt op Majorca, op Sardinië, in Andalusië en in Noord-Afrika. Deze soort is eerder mediterraan dan Buxus sempervirens die in West-Europese wouden voorkomt. Weliswaar trekt Buxus balearica zich terug op de noordflanken van de heuvels om de grootste hitte te vermijden. Andere soorten die men vrij gemakkelijk in de handel verkrijgt, zijn de Oost-Aziatische Buxus microphylla, Buxus microphylla var. japonica en de gelijkaardige (of identieke?) Buxus harlandii.

Al deze soorten verkiezen een licht beschaduwde plaats met voldoende bodemvochtigheid. Hitte wordt slecht getolereerd. Belangrijker dan kalk is een luchtige bodem.

Geschiedenis

Ook de geschiedenis van deze plant geeft aanleiding tot verwarring. De "klassieke botanici" Theophrastos en Plinius de Oudere, schrijven over 'puxos' en 'buxus'. Maar opvallend, Dioscorides die van in het begin al belangrijker werd beschouwd als Plinius de Oudere, doet het niet. Plinius de Jongere beschrijft in twee brieven het gebruik van "buxus" in zijn tuin. Soms werd voor het woord "buxus" ook wel eens "buxeus" gebruikt. In geen enkel geval wordt duidelijk welke plant deze schrijvers bedoelden. Zeker als men beseft dat de uitvinding van de schaar met een centraal draaipunt eerst in de veertiende eeuw wordt vermoed. Natuurlijk bestonden reeds lang schaapsscharen, maar hiermee buxushagen en topiary-vormen snijden is uitermate vermoeiend. Er wordt zelfs door hedendaagse botanici aanvaard dat buxus in Italië toen niet voorkwam - met uitzondering misschien van Ligurië (dat etymologisch met 'liguster' verwant is). Nochtans liggen deze oude schriften aan de basis van het daadwerkelijk invoeren van de echte "buxus" in de Franse tuinen omdat men de oude Romeinse tuinen, of wat men zich als Romeinse tuinen voorstelde, wilde imiteren. In dit verband is de invloed van Leon Battista Alberti (1404-1472), architect, Latijnkenner en (zoals Theodorus Gaza) bibliothecaris van paus Nicolaas V (1447-1455), niet te onderschatten. Hier moet men bovendien Claude Mollet noemen die, moe van het jaarlijkse uitwisselen van bevroren mirte (Myrtus communis), besloot daarvoor de in Frankrijk inheemse buxus sempervirens te gebruiken. Voordien werd buxus, naast sevenboom, hulst en taxus, gebruikt in de Duitstalige landen onder meer als onheilwerende, duivelverdrijvende, lustremmende en zelfs geneeskrachtige plant als we Hieronymus Bock (1489-1554) mogen geloven. Voor hem had Hildegard van Bingen (1098-1179) reeds over de geneeskrachtige werking van buxus geschreven. Maar het geloof dat in hagen geschoren buxus typisch was voor middeleeuwse kloostertuinen is op niets gebaseerd.

Fytotherapie en folklore

En toch is het gebruik van palmtakken in de katholieke kerk al lang bekend. Omdat echte palmbomen niet in noordelijk of noordwestelijk Europa groeien, voelden de mensen in de middeleeuwen zich aangetrokken tot wintergroene en altijdgroene planten. Zij wezen namelijk op het feit dat het leven na en zelfs tijdens de symbolische dood, de winter, verder gaat. Geschikte planten waren Hulst, Taxus, Maretak en Buxus. Vooral buxus kreeg de gebruiksnaam palm. Vermoedelijk was de ontbossing in Europa als gevolg van de scheepsbouw en nadien van de industrialisatie een verschijnsel dat het gebruik van palm versterkt heeft: na ontbossing wast ze goed aan, en ze is zeer gemakkelijk te stekken. Waarschijnlijk maakte ‘buxus’ dan ook snel deel uit van een normale tuinapotheek.

Nog vroeger werd over “buxus” geschreven als middel tegen ziektes. Recepten tegen schurft, jicht en ogenlijden vindt men al bij Hildegard von Bingen (1098-1179). Maar een verwittiging is hier op zijn plaats: dekte het woord “buxus” bij Hildegard de echte buxus? In Frankrijk werd buxus voorgeschreven bij een typisch Frans lijden: “leverluiheid” en tegen griep en zelfs als haargroeimiddel die de haren rood of geel maakte (Fuchs 1549 en 1558). Dit laatste werd ook in Italië beweerd. Fuchs en Matthioli (1653) gingen een stap verder en vertelden dat een boerin eruit zag als een apin nadat ze buxusextract had gebruikt. Vanaf de 16e eeuw werd ook ‘buxus’ als middel tegen syfilis ingezet. Tegen tandpijn en buikpijn werd in Frankrijk buxussap gebruikt. Lobelius (1570) beweerde zelfs dat hij iemand had zien genezen van pokken door buxus! Durante (1576) en Dodoens (1618) beweren dat buxussap helpt bij slangenbeten. Vreemd genoeg zei Fuchs (1549) voordien dat slangen zelf buxussap nemen bij een verwonding.

In de hedendaagse Italiaanse 'fytotherapie' is de lijst van ziektes die behandeld zouden kunnen worden met onder meer buxusextracten zeer lang.

In Engeland worden nu nog paarden behandeld met een handvol buxusbladeren in het hooi zodat parasieten (Hypoderma en Gastrophilidae) bestreden worden. Doch schijnen 750 gram buxusbladeren dodelijk te zijn voor paarden en er wordt gezegd dat zwijnen bij een test stierven. Aan de Kaspische zee wordt beweerd dat buxus giftig is voor kamelen en in Duitsland zegt men dat dit voor runderen geldt. De dodelijke dosis zou bij een hond 0,8 gram buxin zijn. Maar blijkbaar is nog nergens een geval bekend dat een mens aan een ingenomen buxusmiddel gestorven is. De plantkundigen uit de 16e en 17e eeuw en later werden gezien als geloofwaardige wetenschappers. Het is daarom niet te verwonderen dat in Frankrijk nog steeds buxusbladeren gekookt worden en dat dit brouwsel, dat een afstotelijke smaak heeft, tegen griep en andere ongemakken ingenomen wordt. Doch deze wetenschappers vertelden ook andere dingen: „Want Bucxboom (sic) is niet alleen quaet voor de hersenen ingenomen maar selfs de vruchten daer van die nochtans niet seer en sterck en riecken zijn schadelick“ verwittigt Dodoens (1618) in zijn Cruydtboeck. En voegt erbij dat zij bedrogen worden die buxusmiddeltjes nemen tegen syfilis. Dezelfde wetenschapper beweert dat buxus „door sijnen vuylen Stanck de lucht bederft“ en de duivel die zelf stinkt op de vlucht drijft. Ook vleselijke lusten werden geremd. In de landbouw gebruikte men buxus om mollen te verdrijven: op drie hoeken van een veld stak men gewijde buxustakjes in de grond. Langs de vierde hoek verdwenen de mollen, volgens Belgische boeren. In Zuid-Duitsland gebruikt men buxus als plantaardig tegenmiddel tegen negatieve aardstralen.

Gegroepeerde buxus in een siertuin

Hout

Het hout van Buxus sempervirens wordt palmhout genoemd. Het hout van buxus is hard, zelfs zo hard dat het, volgens Plinius de Oudere, het vuur trotseerde. Het was geschikt om schrijftabletten te maken en andere, eerder kleine, voorwerpen, als men hem en andere klassieke schrijvers geloven. Zelfs blaasinstrumenten zouden eruit gemaakt zijn. Doch aan dit laatste kleeft twijfel, daar men zich niet kan voorstellen met welke techniek dit gebeurde. Later werd het in Spanje gebruikt voor o.a. castagnetten, in Frankrijk om er materiaal voor de schoenmaker mee te vormen en voor flessenpropmachines. Daarnaast ontstonden kruisbeeldjes, schaakfiguren, rozenkransen, mesheften, kleine vorkjes en lepels.Weefspoelen uit haar hout werden vooral in Engeland gebruikt. Daartoe importeerde Engeland in de 19e eeuw duizenden tonnen buxushout uit de Kaukasus. In Duitsland heeft men beweerd dat men er golfballen van kon draaien en zelfs wielen van rolschaatsen. Palmhout wordt o.a. ook gebruikt voor de staven in rondsels van windmolens. In de baroktijd werden er in Nederland, Engeland, Frankrijk en Duitsland houtblaasinstrumenten uit vervaardigd. Beroemde bouwers zijn o.a. Peter Bressan,Stanesby jr (Engeland) , Engelbert Terton en Richard Haka (Nederland), Vader en zoon Denner (Duitsland), de Hotteterre familie (Frankrijk) e.v.a. Vooral barok hobo's, traverso's en blokfluiten werden ervan gemaakt. Tegenwoordig zijn er weer vele professionele bouwers die graag op verzoek een handgemaakt instrument uit deze - om de specifieke klank gewaardeerde houtsoort - vervaardigen. Deze instrumenten zijn vaak kopieën van de originele instrumenten waarop nauwelijks nog gespeeld kan of mag worden. Tegenwoordig worden in Frankrijk, Nederland en in Duitsland hieruit ook blokfluiten geproduceerd, zoals de Romeinen schijnbaar reeds deden.

Ziektes en parasieten

Buxus kent verscheidene ziektes. Het meest voorkomend en meest opvallend is de buxusvlo ‘Psylla buxii’. Bij aantasting door dit vliegend insect krullen de bladeren aan het einde van de twijgen zodanig dat het effect ietwat lijkt op spruitjes. Enkele variëteiten zijn blijkbaar gevoeliger dan anderen: vooral buxus ‘Vardar Valley’ en ook buxus ‘Greenpeace’ zijn zowat gepredestineerd om hieraan te lijden. Andere buxus wordt natuurlijk ook besmet. Er zijn chemische middelen in de handel om hiertegen op te treden. Maar snoei is wel effectiever. Bovendien wordt buxus die in de schaduw staat, niet of veel minder aangetast.

Rode spin (Eurytetrarynchus buxii) tast buxus aan als hij in de zon staat en dus vooral in warme zomers. Bij aantasting lijkt het blad zilverig door de vele kleine gaatjes die deze mijten in het blad boren. Tot acht generaties per jaar zijn mogelijk. Daarom is chemische bestrijding niet eenvoudig. Ook hier wordt buxus die in de schaduw groeit niet of slechts zeer licht aangetast.

De buxusgalmug (Monarthropalpus buxii) tast de bladeren aan van binnen uit. Larven van dit insect vreten van binnenuit het bladgroen. Aangetaste buxus wordt kaal omdat de bladeren afvallen. Opvallend is dat de aantasting het sterkst is in de volle zon. Vreemd genoeg wordt buxus 'Rotundifolia' zelden hieraan ziek.

Door zijn urinegeur trekt buxus honden aan die hun merk erop sproeien. Hieraan gaan hele delen buxus kapot.

Er zijn ook nematoden bekend die de wortels vernietigen. Vermijden kan men de aantasting door de juiste bodem nl. luchtige grond. Hoge grondwaterstanden of natte gronden maken buxus kapot.

Zware taksterfte, veroorzaakt door de schimmel Cylindrocladium buxicola, is sinds enkele jaren aan een sterke opmars bezig. Eerste symptomen zijn donkerbruine tot zwarte vlekken op de bladeren en op de stengels. Vervolgens verdorren de bladeren, maar blijven nog enige tijd aan de plant hangen. Als er niet wordt ingegrepen, sterft de plant na enkele dagen volledig af, vooral onder vochtige omstandigheden. Er zijn tot op heden echter nog geen middelen gevonden die de schimmel volledig onder controle kunnen houden. Steeds meer en meer particulieren en openbare domeinen zoals kasteeltuinen worden het slachtoffer van deze agressieve schimmel.

Uit deze opmerkingen kan men afleiden in welke situatie buxus zich het best voelt. Namelijk uit de zon en in luchtige bodem zoals die onder meer ook voor rododendrons of azalea’s geschikt is. Echter, buxus heeft minder zure grond nodig en houdt zelfs van een kalkgift als de pH-waarde aan de lage kant is.