Griekse mythologie/Oidipous

Gustave Moreau's voorstelling van de ontmoeting tussen Oedipus en de sfinx

Oidipous (Grieks ) of Oedipus (Lat.) is een figuur uit de Griekse mythologie, waar hij de zoon van Laios (koning van Thebe) en Iocaste is.

Oidipous is de hoofdfiguur in Sophokles´ tragedie Koning Oidipous (Oidipous tyrannos) uit 430 v.C. en in diens Oidipous te Kolonos. Verder figureert hij in Euripides' Phoinissai. Ook Aischylos (Zeven tegen Thebe) en Aristophanes dichten over Oedipus en zijn nageslacht. De mythe over Oidipous is echter veel ouder dan deze toneelschrijvers uit de 5e eeuw voor Christus: reeds Homeros maakt een zijdelingse allusie op de Oidipous-legende.

Volgens de mythe voorspelde het Orakel dat Oidipous zijn vader om het leven zou brengen. Om dit te voorkomen wilde de vader zijn zoon ombrengen. Hij had zijn zoon vastgebonden aan zijn voeten (Oidipous betekent letterlijk gezwollen voeten) en gaf een herder de opdracht het kind naar de bergen te brengen en daar achter te laten. Zo werd het knaapje bijna vermoord, maar de herder die de baby achter moest laten, kreeg medelijden. Hij gaf de baby mee aan een groep paardenhoeders die langskwamen. Later hoorde Oidipous van het Orakel dat hij zijn vader, die hij niet kende, zou vermoorden en met zijn moeder trouwen. Uit angst hiervoor vluchtte hij weg.

Jaren later kwam hij zijn biologische vader tegen, zonder het te weten, op een driesprong in de streek die Fokis heet. Toen Oidipous de kruising naderde zag hij een heraut en een man op paard en wagen tegemoet komen. De heraut wilde hem met veel geweld van de weg af jagen toen de voerman hem daadwerkelijk opzij duwde. Hij gaf de man uit blinde woede een klap. De oude man op de wagen greep zijn kans toen Oidipous langs de wagen liep, en hij gaf hem een klap op zijn hoofd met zijn stok. Onmiddellijk sloeg Oidipous de man zodat hij achterover uit de wagen tuimelde. Hij vermoordde het hele gevolg, slechts een man kon ontsnappen.

Later passeert hij Thebe, dat geterroriseerd wordt door een sfinx. Deze sfinx doodt iedereen die het opgegeven raadsel niet kan oplossen. Het raadsel is vrij bekend: "Welk dier loopt 's ochtends op vier benen, 's middags op twee benen en 's avonds op drie?".

Oidipous lukt het echter wél om het raadsel op te lossen (Een mens "loopt" als baby op handen en voeten, als volwassene op 2 benen en als hij oud is geworden loopt hij op 3 benen: 2 benen en een stok). Zo verlost hij de stad van het monster. Hij krijgt de positie van koning (aangezien die vrij was, nadat hij zijn vader vermoord had), en mag met de koningin trouwen, zijn moeder Iokaste.

Wanneer later Thebe geteisterd wordt door een plaag, geeft het Orakel prijs dat dit komt door een ongestrafte moordenaar. Via de blinde profeet Teiresias komt men te weten dat het om Oidipous zelf gaat. De ongelukkige Oidipous steekt zichzelf de ogen uit en gaat rondzwerven als boetedoening. Althans in Sophokles' versie. Bij Seneca lezen we dat het orakel van Delphi niet alleen op vadermoord, maar ook op incest met de moeder alludeert. Oidipous begrijpt de hints echter niet. Teiresias en zijn dochter Manto moeten hulp brengen. Ze voeren een offer uit, maar wanneer niets verloopt zoals verwacht (de eigenaardigheden moeten we lezen als toespelingen op het toekomstige lot van Oidipous), wordt besloten Laios uit de onderwereld op te roepen. Deze beschuldigt zijn zoon openlijk, maar nog ziet Oidipous niet wat er aan de hand is. Pas wanneer een oude Corinthiër en de herder Porbas hem rechtuit zeggen dat Iocaste niet alleen zijn echtgenote, maar ook zijn moeder is, vallen voor hem de stukjes in elkaar. Oidipous steekt daarop zijn ogen uit. In tegenstelling tot wat we bij Sophokles lezen, komt hij hierna niet tot rust, maar raast zijn furor verder. Hij vervloekt de natuur en meent door zijn gruweldaad te hebben getriomfeerd op het noodlot. Hij heeft immers niet alleen zijn vader vermoord, zoals hem was voorspeld, maar heeft ook nog eens zijn moeder de dood ingejaagd.

Literatuur

Niet alleen de klassieke Griekse dichters/toneelschrijvers uit de 5e eeuw voor Christus (Sophokles, Euripides, Aischylos, Aristophanes,...) vermelden Oedipus. Aristoteles schrijft over Oedipus in zijn Poetica. Uit de Romeinse oudheid is vooral Seneca's tragedie Oedipus bekend.

In het begin van de 18e eeuw was Voltaire's eerste succes eveneens een tragedie op het Oedipus-thema.

Psychoanalyse

De themata uit Oedipus zijn uitvoerig besproken door o.a. Sigmund Freud: vadermoord en moederliefde in het oedipuscomplex. Ook de haast religieuze predestinatieleer komt er in tot uiting. Alle pogingen om te vermijden dat Oedipus zijn vader zal vermoorden, leiden er juist toe dat hij dat wel doet.

Beeldende kunsten

Van in de oudheid worden vele episodes uit het leven van de tragische held Oedipus uitgebeeld, bijvoorbeeld op aardewerk. Vooral de ontmoeting tussen Oedipus en de sfinx is daarbij een populair thema.