Leer jezelf ecologisch tuinieren/Els

Elzenhaantjes

Geknotte els

Doorgesneden wortelknol

Els (Alnus) is een geslacht uit de Berkenfamilie (Betulaceae) Het geslacht omvat circa dertig soorten die op het noordelijk halfrond voorkomen. Het zijn vochtminnende loofbomen die bloeien voordat de bladeren verschijnen. In de Benelux komen er twee soorten van nature voor: de Zwarte en de Grauwe of Witte els. De bladeren lijken op die van de Hazelaar. Ze vallen groen van de boom en vertonen dus geen herfstkleur.

De soorten zijn eenhuizig en hebben dus zowel mannelijke als vrouwelijke bloemen. Deze worden katjes genoemd. De mannelijke katjes zijn langwerpig en hangen. De vrouwelijke katjes staan min of meer rechtop. Na de bevruchting groeien de vrouwelijke katjes uit tot groene, ribbelige kegeltjes. Deze rijpen in de herfst tot de zogenoemde elzenproppen (kegels zonder zaad), die nog wel een jaar aan de boom kunnen blijven zitten.

Ecologie

Elzen kunnen uitstekend tegen vochtige omgevingen en ze staan dan ook veelal langs de waterkant of op moerassige grond.

Elzen leven in mutualistische symbiose met bacteriën uit het geslacht Frankia die zorgen voor de binding van stikstof uit de lucht. Deze levensgemeenschap bevindt zich in knolletjes aan de wortels. De knolletjes kunnen vuistgroot worden. De els functioneert als groenbemester. Na het omzagen van een els ontstaat er na vijf minuten een kleurverandering die kan variëren van rood tot bruin. Deze kleur wordt voornamelijk gevormd door koolstofmonoxide.

Elzenhaantje

Het belangrijkste bladetende insect op els is het Elzenhaantje (Agelastica alni).

Toepassingen

De els wordt samen met de Italiaanse populier in windsingels langs boomgaarden geplant. Doordat de fruitbomen in de luwte staan treedt er minder wind- en stormschade aan de vruchten op wat de oogst ten goede komt. Een windsingel groeit tot een bepaalde hoogte waarna de bomen getopt worden. Op Terschelling werden elzen in elzenhagen rond akkertjes geplant om deze akkertjes te beschermen tegen het stuivende duinzand.

Net als de Wilg kunnen elzen goed geknot worden.

Elzenhout is zacht hout met een rustige nerf en een rossige (Zwarte els) of lichtbruin/gele (Grauwe els) kleur. Het is ideaal om te bewerken, voor het snijden van houten lepels, schalen en andere producten. het is geen handelshout maar valt in de categorie "boerengebruikshout". Aan de lucht is het niet duurzaam, maar onder water is het vrijwel onbeperkt houdbaar - elzen funderingspalen werden vroeger o.a. onder Amsterdam gebruikt.

Medicinaal gebruik

Volgens een oud volksgebruik zijn elzenknopjes een effectief middel tegen reuma. Hiervoor moeten de knoppen na het plukken worden gedroogd, waarna er thee van kan worden gezet.

Een geconcentreerd maceraat van de knoppen (bourgeons) van de zwarte els (Alnus glutinosa) wordt eveneens gebruikt in de gemmotherapie (edelsteentherapie) ter verlichting van reumapijnen. De knoppen van de witte els (Alnus incarnata) zou deze eigenschappen nog sterker bezitten.

Soorten & cultivars

• Hartbladige els of Italiaanse els (Alnus cordata)
• Japanse els (Alnus japonica)
• Witte els, Grauwe els (Alnus incana)
  • Alnus incana 'Aurea'
  • Alnus incaca 'Laciniata'
• Zwarte els (Alnus glutinosa)
  • Alnus glutinosa 'Aurea'
  • Alnus glutinosa 'Imperialis'
  • Alnus glutinosa 'Incisa'
  • Alnus glutinosa 'Laciniata'