Latijn/Morfologie zelfstandige naamwoorden

Regels voor alle declinaties

Omdat er 5 declinaties zijn, 6 naamvallen, enkelvoud en meervoud en 3 geslachten zijn er in principe 180 vormen mogelijk. De situatie is echter minder ernstig dan men zou denken. Ten eerste heeft niet iedere declinatie afzonderlijke vormen voor alle drie geslachten, wat het aantal te leren uitgangen al dramatisch reduceert. En verder gelden er enkele regels die het aantal uitgangen nog verder terugbrengt:

• Bij onzijdige woorden is de accusativus altijd gelijk aan de nominativus
• De vocativus is altijd gelijk aan de nominativus (uitzondering: tweede declinatie)
• De ablativus is in het meervoud altijd gelijk aan de dativus

Overzicht van alle declinaties en hun verbuigingen

Onderstaand de volgorde van naamvallen in de overzichten en hun afkortingen:

1. nominativus (nom.)
2. genitivus (gen.)
3. dativus (dat.)
4. accusativus (acc.)
5. ablativus (abl.)
6. vocativus (voc.), indien verschillend van de nominativus

Door deze volgorde zijn begrippen als "tweede", "derde" en "vierde naamval" uitwisselbaar met de grammatica's van andere talen zoals Oud-Grieks en Duits.

Eerste declinatie

Het grammaticaal geslacht van de woorden uit de eerste declinatie is bijna altijd vrouwelijk. De stam eindigt op -a.

Vrouwelijke woorden op -a

mensa eettafel:

	enkelvoud	meervoud
nom.	mensa	mensae
gen.	mensae	mensarum
dat.	mensae	mensis
acc.	mensam	mensas
abl.	mensa	mensis

Voorbeelden:

feminae cenam praeparant	= de vrouwen bereiden het maal
domina puellis pecuniam dat	= de vrouw des huizes geeft de meisjes geld
fibula ancillae est	= de fibula is van de slavin (of: de slavin heeft een fibula)
femina candelas emit	= de vrouw kocht kaarsen
a Roma venit	= hij (zij, het) kwam uit Rome
pecunia nautarum	= het geld van de matrozen

Woordenlijst:

ancilla (f)	slavin
candela (f)	kaars
cena (f)	maal, maaltijd, diner
dat	(hij,zij) geeft
domina (f)	meesteres, vrouw des huizes
emit	(hij,zij) kocht
est	(hij,zij,het) is
femina (f)	vrouw
fibula (f)	fibula, gesp waarmee de toga vastgezet werd
mensa (f)	(eet)tafel
nauta (m)	zeeman, matroos
pecunia (f)	geld
praeparant	(zij) bereiden (voor)
puella (f)	meisje
Roma (f)	Rome
venit	(hij,zij,het) kwam

Tweede declinatie

Het grammaticale geslacht van de woorden uit de tweede declinatie is mannelijk (-us, -er) of onzijdig (-um). De stam van deze woorden eindigt op -o en deze declinatie wordt daarom ook wel de o-declinatie genoemd.

Omdat de tweede declinatie de enige declinatie is waarin een aparte vorm voor de vocativus voorkomt laten we hier ook steeds de vocativus vormen zien.

Mannelijke woorden op -us

	enkelvoud	meervoud
nom.	dominus	domini
gen.	domini	dominorum
dat.	domino	dominis
acc.	dominum	dominos
abl.	domino	dominis
voc.	domine	domini

De tweede declinatie is de enige declinatie waar een echte vocativus in voorkomt: Mannelijke woorden op -us krijgen een -e in de vocatief: Domine!

Voorbeelden:

dominus et domina ambulant	= de heer en de dame wandelen
servus in horto laborat	= de slaaf werkt in de tuin
coquus cibum in culina praeparat	= de kok bereidt het voedsel
ave, domine!	= gegroet, heer
servi dominorum laborant	= de slaven van de heren (meesters) werken
coquus servis cibum dat	= de kok geeft de slaven voedsel

Woordenlijst:

ambulant	(zij) lopen, (zij) wandelen
ave	gegroet
cibus (m)	voedsel
coquus (m)	kok
culina (f)	keuken
dat	(hij, zij) geeft
domina (f)	dame, vrouw des huizes
dominus (m)	heer, heer des huizes, meester
et	en, ook
hortus (m)	tuin
in (+abl)	in, op
laborant	(zij) werken
laborat	(hij,zij) werkt
praeparat	(hij,zij) bereidt
servus (m)	slaaf

Mannelijke woorden op -er

De woorden waarvan de nom. enkelvoud eindigt op -er zijn ontstaan uit woorden die eindigden op -rus. Deze woorden verloren de us aan het eind: puerus → puer.

	enkelvoud	meervoud
nom.	puer	pueri
gen.	pueri	puerorum
dat.	puero	pueris
acc.	puerum	pueros
abl.	puero	pueris
voc.	puer	pueri

Als de r voorafgegaan werd door iets anders dan een e, dan werd er in een e ingeschoven: agrus → *agr → ager.

	enkelvoud	meervoud
nom.	ager	agri
gen.	agri	agrorum
dat.	agro	agris
acc.	agrum	agros
abl.	agro	agris
voc.	ager	agri

Voorbeelden:

pueri et puellae ludunt	= de jongens en de meisjes spelen
poetae libros legerunt	= de dichters lazen de boeken
servi in agris laboraverunt	= de slaven werkten op de akkers

Woordenlijst:

ager, -gri (m)	akker
et	en
in (+abl)	in, op
legerunt	(zij) lazen
liber, -bri (m)	boek
ludunt	(zij) spelen
poeta (m)	dichter
puella (f)	meisje
puer, -eri (m)	jongen
servus (m)	slaaf
laboraverunt	(zij) werkten

Onzijdige woorden op -um

Het grammaticale geslacht van de woorden uit de tweede declinatie die eindigen op -um is onzijdig. Zoals bij alle onzijdige woorden zijn nominativus, accusativus en vocativus identiek.

	enkelvoud	meervoud
nom.	bellum	bella
gen.	belli	bellorum
dat.	bello	bellis
acc.	bellum	bella
abl.	bello	bellis
voc.	bellum	bella

Voorbeelden:

dominus in foro ad templum ambulat	= de heer loopt op het forum naar de tempel
in bello pugnavit	= hij vocht in de oorlog

Woordenlijst

ad (+acc)	naar
ambulat	(hij) loopt
bellum (n)	oorlog, strijd
dominus (m)	heer, heer des huizes
in (+abl)	in, op
pugnavit	(hij,zij) vocht
templum (n)	tempel
forum (n)	forum (een markt waar zich een belangrijk deel van het openbare leven afspeelde)

Derde declinatie

De derde declinatie is een grote groep woorden waarvan de stam eindigt op -i of op een medeklinker (consonant). Deze beide groepen zijn in de loop der tijd samen gevallen en worden daarom traditioneel als een enkele declinatie beschouwd. Enkele woorden tonen kenmerken van zowel de i- als de consonant-stammen en worden daarom tot de gemengde declinatie gerekend.

De derde declinatie kenmerkt zich door een doorgaans groot verschil tussen de vormen van de nominativus enkelvoud en de genitivus enkelvoud die eindigt op -is en beide vormen moeten daarom uit het hoofd geleerd worden. De stam kan namelijk alleen maar betrouwbaar afgeleid worden van de genitivus.

Consonant-stammen

De consonant-stammen zijn woorden waarvan de stam op een medeklinker eindigt. Bijna alle woorden uit de groep van de consonant-stammen hebben een verschillend aantal lettergrepen in de nominativus en genitivus. De stam eindigt op een klein aantal uitzonderingen na op een enkele medeklinker.

	enkelvoud	meervoud
nom.	rex	reges
gen.	regis	regum
dat.	regi	regibus
acc.	regem	reges
abl.	rege	regibus

Bij onzijdige woorden is de accusativus altijd gelijk aan de nominativus, en in het meervoud eindigend op -a.

	enkelvoud	meervoud
nom.	opus	opera
gen.	operis	operum
dat.	operi	operibus
acc.	opus	opera
abl.	opere	operibus

Voorbeelden:

rex leges fecit	= de koning maakte wetten
sculptor opera fecit	= de beeldhouwer maakte kunstwerken
puella colorem florum amat	= het meisje houdt van de kleur van de bloemen
structor lateres in pedem demisit	= de metselaar liet de bakstenen op de voet vallen
de aestate bellum gessit	= tijdens de zomer voerde hij oorlog
venator lepores venatur	= de jager jaagt op hazen

Woordenlijst

amat	(hij,zij) houdt van
bellum (n)	oorlog
color, coloris (m)	kleur
de (+abl)	tijdens
demisit	(hij, zij) liet vallen
fecit	(hij, zij, het) maakte
flos, floris (m)	bloem
gessit	(hij, zij) voerde (oorlog)
in (+acc)	op, naar
later, lateris (m)	baksteen
lepus, leporis (m)	haas
lex, legis (f)	wet
opus, operis (n)	(kunst)werk
pes, pedis (m)	voet
puella (f)	meisje
rex, regis (m)	koning
sculptor, sculptoris (m)	beeldhouwer
structor, structoris (m)	metselaar
venator, venatoris (m)	jager
venatur (+acc)	(hij, zij, het) jaagt

I-stammen

De I-stammen zijn substantiva waarvan de stam uitging op -i. Het kent woorden uit alle drie geslachten.

Vrouwelijke en mannelijke woorden worden eender verbogen:

	enkelvoud	meervoud
nom.	turris	turres
gen.	turris	turrium
dat.	turri	turribus
acc.	turrim	turris (turres)
abl.	turri	turribus

Bij de onzijdige woorden eindigen nominativus en accusativus gelijk:

	enkelvoud	meervoud
nom.	mare	maria
gen.	maris	marium
dat.	mari	maribus
acc.	mare	maria
abl.	mari	maribus

Welke woorden horen nu bij de I-stammen? Welnu, dat zijn de volgende:

• Plaats- en riviernamen die eindigen op -is en een gelijk aantal lettergrepen in de nominativus en de genitivus hebben.
• De volgende woorden:

febris (f)	koorts
puppis (f)	achtersteven
securis (f)	bijl
sitis (f)	dorst
turris (f)	toren
tussis (f)	hoest(bui)
vis (f)	kracht, geweld

• De onzijdige woorden die eindigen op -al, -ar en -e

Voorbeelden:

Quintus ex Neapoli a febri mortuus est	= Quintus uit Napels stierf door koorts
nautae in puppi stabant et mare spectabant	= de matrozen stonden op de achtersteven en keken naar de zee
venatores animalia venantur	= de jagers jagen op dieren

Woordenlijst

a (+abl)	door
animal, animalis (n)	dier
et	en, ook
ex (+abl)	uit
febris, febris (f)	koorts
in (+abl)	in, op
mare, maris (n)	zee
mortuus est	(hij, zij, het) stierf
nauta, -ae (m)	matroos, zeeman
Neapolis, Neapolis (f)	Napels
puppis, puppis (f)	achtersteven
Quintus, -i (m)	Quintus
spectabant (+acc)	keken naar
stabant	(zij) stonden
venantur (+acc)	(zij) jagen op
venator, venatoris (m)	jager

Gemengde declinatie

Woorden uit de gemengde declinatie waren oorspronkelijk I-stammen maar zijn vrijwel geheel overgegaan naar de consonant-declinatie. Alleen de genitivus meervoud (d.w.z. de uitgang -ium) is behouden:

	enkelvoud	meervoud
nom.	navis	naves
gen.	navis	navium
dat.	navi	navibus
acc.	navem	naves (navis)
abl.	nave	navibus

Om tot de gemengde declinatie te behoren moet een woord aan één van de volgende regels voldoen:

• De nominativus en de genitivus enkelvoud hebben een gelijk aantal lettergrepen en eindigen op -is of -es, bv:

clades, cladis (f)	nederlaag
classis, classis (f)	vloot
navis, navis (f)	schip

• De stam eindigt op twee of meer consonanten, bv:

gens, gentis (f)	volk (stam gent-)
nox, noctis (f)	nacht (stam noct-)
urbs, urbis (f)	stad (stam urb-)

Uiteraard zijn er ook hier weer de onvermijdelijke uitzonderingen. De volgende woorden horen gewoon bij de consonant stammen (tussen haakjes staat waarom ze eigenlijk tot de gemengde declinatie zouden moeten horen):

pater, patris (m)	vader	(de stam patr- eindigt op twee medeklinkers)
mater, matris (f)	moeder	(de stam matr- eindigt op twee medeklinkers)
frater, fratris (m)	broer	(de stam fratr- eindigt op twee medeklinkers)
canis, canis (m & f)	hond	(nom. en gen. hebben beide hetzelfde aantal lettergrepen en de nom. eindigt op -is)
iuvenis, iuvenis (m)	jongeling	(nom. en gen. hebben beide hetzelfde aantal lettergrepen en de nom. eindigt op -is)

Voorbeelden:

cives urbis Hispalis rebellant	= de burgers van de stad Sevilla komen in opstand
auspices aves spectant	= de vogelwichelaars kijken naar de vogels
canis ex fonte bibit	= de hond drinkt uit de bron

Woordenlijst

auspex, auspicis (m)	vogelwichelaar (iemand die de toekomst tracht te voorspellen uit de vlucht van de vogels)
avis, avis (f)	vogel
bibit	(hij, zij, het) drinkt
canis, canis (m & f)	hond
civis, civis (m)	burger
ex[ (+abl)	uit
fons, fontis (f)	bron
Hispalis, Hispalis	Sevilla
rebellant	(zij) komen in opstand
urbs, urbis (f)	stad

Vierde declinatie

De vierde declinatie omvat een relatief kleine groep woorden waarvan de stam eindigt op -u. Het grammaticale geslacht van de woorden uit de vierde declinatie is mannelijk (-us) of onzijdig (-um).

domus (huis(=), manus (hand) en tribus (stam) zijn vrouwelijk

Mannelijke woorden op -us, met genitief op -us

	enkelvoud	meervoud
nom.	contractus	contractus
gen.	contractus	contractuum
dat.	contractu(i)	contractibus
acc.	contractum	contractus
abl.	contractu	contractibus

Onzijdige woorden op -u

	enkelvoud	meervoud
nom.	cornu	cornua
gen.	cornus	cornuum
dat.	cornu(i)	cornibus
acc.	cornu	cornua
abl.	cornu	cornibus

Vijfde declinatie

De stam van woorden uit de vijfde declinatie eindigt op -e. Het grammaticale geslacht van de groep is altijd vrouwelijk, met uitzondering van het woord dies (dag (m.), termijn (f.)). Het betreft een betrekkelijk kleine groep woorden.

	enkelvoud	meervoud
nom.	res	res
gen.	rei	rerum
dat.	rei	rebus
acc.	rem	res
abl.	re	rebus