Latijn/Les 6
Dativus possessivus; persoonlijke voornaamwoorden; Perfectum; Adiectiva op -er[bewerken]
In deze les leren we hoe een Romein "ik heb ..." zei, breiden we de adiectiva een beetje uit, maken we eindelijk kennis met ik, jij etc. en leren we hoe we kunnen vertellen wat er in het verleden gebeurde. Voorts nemen we het naamwoordelijk gezegde wat nader onder de loep.
Voorbeeldzinnen[bewerken]
| 1. | Servus mihi est. | Ik heb een slaaf (lett. "Mij is een slaaf"). |
| 2. | Domino servi sunt. | De meester heeft slaven (lett. "De slaven zijn aan de meester"). |
| 3. | Trans forum ambulavit. | Hij liep over het forum. |
| 4. | Gladiator gladium strinxit et retiarium interfecit. | De gladiator trok zijn zwaard en doodde de retiarius. |
| 5. | Tibi donum do. | Ik geef jou een geschenk. |
| 6. | In taberna heri ii et vinum bibi. | Gisteren ging ik naar een taberna en dronk wijn. |
| 7. | Caesar Galliam invasit et Gallos vicit. | Caesar viel Gallië binnen en overwon de Galliërs. |
| 8. | Veni, vidi, vici. | Ik kwam, ik zag, ik overwon. |
| 9. | Nos vos laudavimus. | Wij prezen jullie. |
| 10. | Vos nos laudavistis. | Jullie prezen ons. |
Persoonlijke voornaamwoorden[bewerken]
We hebben ze tot nu toe met klem buiten beschouwing gelaten omdat de Romeinen ze ook niet gebruikten als ze niet nodig waren. Maar bij tijd en wijle zijn ze toch nodig. Vooral als ze als lijdend voorwerp, meewerkend voorwerp en dergelijke gebruikt worden. Aangezien het Latijn nogal lastig doet over het persoonlijk voornaamwoord van de derde persoon, beperken we ons nu even tot de eerste en tweede, zowel enkel- als meervoud:
|
|
|
| |||||||||||||||||||||||||||
|
|
|
|
|
| |||||||||||||||||||||||||
|
|
|
|
| |||||||||||||||||||||||||
Voorbeelden:
Tibi donum do. = Ik geef jou een geschenk. Nos vos laudamus. = Wij prijzen jullie. Vos nos laudatis. = Jullie prijzen ons.
Het tweede en het derde voorbeeld zijn in meerdere opzichten bijzonder:
- het onderwerp is expliciet met een persoonlijk voornaamwoord aangegeven, wat het extra nadruk verleent,
- daar nos en vos zowel nominativus als accusativus kunnen zijn moeten we naar de uitgang van het werkwoord kijken om te bepalen wie het onderwerp en wie het lijdend voorwerp is. Het is hier dus weer belangrijk om eerst de vormen correct te benoemen, alvorens tot een vertaling te komen.
Dativus possesivus[bewerken]
Het Latijn kent een woord voor hebben of bezitten, namelijk habere, een werkwoord uit de E-conjugatie. Daarmee kan men zeggen:
Equum habeo. = Ik heb een paard.
Maar dit was niet de gebruikelijke manier om te zeggen dat je iets had. Een Romein zou veel eerder gezegd hebben:
Equus mihi est. = Ik heb een paard.
Letterlijk betekent mihi equus est: aan mij is een paard. Voor ons Nederlandstaligen klinkt dat misschien vreemd, maar voor een Romein was het normaal. Omdat er een dativus gebruikt wordt om bezit uit te drukken wordt deze constructie de dativus possessivus, de dativus van bezit, genoemd. De structuur is als volgt: de bezitter (mihi in bovenstaand voorbeeld) staat in de dativus, terwijl het bezit (equus in het voorbeeld) in de nominativus staat.
Het werkwoord: de stamtijden[bewerken]
Voordat we met de verleden tijd aan de slag gaan eerst nog dit: tot nog toe hebben we slechts 7 vormen van het werkwoord gezien, namelijk de infinitivus en de vervoeging van het werkwoord in de tegenwoordige tijd. Om andere tijden te vormen moeten we nieuwe vervoegingen leren en nieuwe stamtijden. Maar wat zijn stamtijden? Laten we dit aan de hand van een voorbeeld bekijken: monere, een E-conjugatie werkwoord dat waarschuwen betekent.
Om de infinitivus en de 6 vormen van de tegenwoordige tijd te vormen gaan we uit van de zogenaamde infinitivusstam, te weten: mone-. De reden voor de naam is eenvoudig: neem de infinitivus, haal de uitgang -re er af en voilá je hebt één van de stammen. De infinitivusstam is de eerste van de 3 stamtijden.
Nu de tweede stamtijd:
monui = ik heb gewaarschuwd
Om de vorm monui te construeren, moeten we -i achter de zogenaamde perfectumstam plaatsen. De perfectumstam is in dit geval monu-. De perfectumstam is de tweede van de drie stamtijden. Hij wordt zo genoemd omdat hij kan worden afgeleid van een vorm uit het perfectum (zie volgende paragraaf).
Rest ons nog de derde stamtijd te introduceren: de supinumstam. Wat een supinum is zal later nog aan bod komen. Wat belangrijker is: het Latijnse voltooid deelwoord wordt van de supinumstam afgeleid:
monitus = gewaarschuwd
Bij de werkwoorden van de A-conjugatie kunnen de perfectumstam en de supinumstam vaak van de infinitivusstam afgeleid worden. Maar bij de overige conjugaties is dat niet het geval. Daarom is het beter om de stamtijden altijd uit het hoofd te leren.
Hier volgen de stamtijden van alle werkwoorden die we in les 1 tot en met 5 gehad hebben (irr. is de afkorting van irregularis = onregelmatig); soms bestaat er geen supinumstam en een enkele keer ook geen perfectumstam:
1. adire adii aditum (I) irr. gaan naar 2. amare amavi amatum (A) beminnen 3. ambulare ambulavi ambulatum (A) lopen, wandelen 4. arare aravi aratum (A) ploegen 5. audire audivi auditum (I) horen 6. bibere bibi (C) drinken 7. cogitare cogitavi cogitum (A) denken, nadenken, overdenken 8. currere cucurri cursum (C) rennen 9. custodire custodivi custoditum (I) bewaken 10. dare dedi datum (A) geven 11. desinere desii desitum (C) ophouden (met), stoppen (met) 12. docere docui doctum (E) onderwijzen 13. donare donavi donatum (A) geven, schenken, begiftigen 14. ducere duxi ductum (C) leiden 15. emere emi emptum (C) kopen, nemen 16. esse fui (E) irr. zijn 17. ferire ferivi feritum (I) slaan 18. ferre tuli latum (C) irr. dragen 19. florere florui (E) bloeien 20. gerere gessi gestum (C) voeren (van oorlog) 21. inicere inieci iniectum (C) iets ergens in gooien 22. inscribere inscripsi inscriptum (C) (op)schrijven 23. intrare intravi intratum (A) binnengaan 24. interficere interfeci interfectum (G) doden 25. invadere invasi invasum (C) binnenvallen, binnendringen 26. ire ii itum (I) gaan 27. laborare laboravi laboratum (A) werken 28. laudare laudavi laudatum (A) prijzen, loven 29. monere monui monetum (E) waarschuwen 30. narrare narravi narratum (A) vertellen 31. noctescere (C) nacht worden 32. olere olui (E) stinken, rieken 33. orare oravi oratum (A) bidden 34. pernoctare pernoctavi pernoctatum (A) overnachten 35. plaudere plausi plausum (C) klappen, toejuichen 36. portare portavi portatum (A) dragen 37. pugnare pugnavi pugnatum (A) vechten, strijden 38. salutare salutavi salutatum (A) groeten 39. spectare spectavi spectatum (A) kijken (naar), bekijken 40. stare steti statum (A) (blijven) staan 41. stringere strinxi strictum (C) trekken (bv. van een zwaard) 42. transire transii transitum (I) irr. oversteken 43. tundere tutudi tunsum (C) slaan, hameren 44. ululare ululavi ululatum (A) huilen 45. venire veni ventum (I) irr. komen 46. videre vidi visum (E) zien 47. vincere vici victum (C) overwinnen 48. vituperare vituperavi vituperatum (A) vermanen, berispen
Leer ze goed!
Perfectum: voltooid tegenwoordige tijd tijd[bewerken]
Tot nu toe hebben we alleen nog maar de tegenwoordige tijd van de werkwoorden gezien. Om precies te zijn de onvoltooid tegenwoordige tijd of met een Latijnse term praesens. Daar gaan we nu verandering in brengen door een nieuwe tijd te leren: de voltooid tegenwoordige tijd of, weer met een Latijnse term, het perfectum.
Het perfectum wordt gevormd door de uitgangen -i, -isti, -it, -imus, -istis en -erunt achter de perfectumstam te plaatsen. Dit geldt voor alle conjugaties en onregelmatige werkwoorden. Eventuele onregelmatigheden zitten in de perfectumstam zelf.
Als voorbeeld nemen we amare:
|
|
| ||||||||||||||||||
|
|
| ||||||||||||||||||
|
|
|
En hier zijn de onregelmatige werkwoorden esse en ire:
|
|
|
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
|
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
|
|
|
Zoals je ziet, het enige onregelmatige is de stam.
Primair geeft het perfectum in het Latijn aan dat iets in het verleden gedaan of gebeurd is en nu afgelopen is. Als een Romein daarom een verhaal vertelde dat zich in het verleden afspeelde gebruikte hij daarvoor het perfectum.
Trans forum ambulavit. = Hij liep over het forum. of: hij heeft over het forum gelopen.
Hij liep over het forum (maar nu niet meer) geeft aan dat de handeling (lopen) zich in het verleden afspeelde en ook in het verleden reeds geëindigd is. Daarom gebruikte de Romein het perfectum, de voltooid tegenwoordige tijd, en niet zoals wij Nederlandstaligen dat doen, de onvoltooid verleden tijd.
Laten we als voorbeeld Caeser zelf nog even aan het woord:
Veni, vidi, vici. = Ik kwam, ik zag, ik overwon, maar dit zou ook: ik ben gekomen ik heb gezien en ik heb overwonnen kunnen zijn.
Door het gebruik van een andere stam is het perfectum bijna altijd van het praesens te onderscheiden. Maar soms kan er verwarring optreden:
Vinum bibit. = Hij drinkt/dronk wijn.
Voor het praesens van bibere geldt: bib + i + t → bibit = hij drinkt. Maar voor het perfectum geldt: bib + it → bibit = hij dronk. Of het praesens dan wel perfectum moet zijn moet dan uit de context bepaald worden:
In taberna heri ii et vinum bibit.
In dit voorbeeld is heri (gisteren) een goede aanwijzing dat het om een verleden tijd gaat.
Adiectiva uit groep 1 op -er[bewerken]
De adiectiva uit de eerste groep zijn eigenlijk naamwoorden die, net als de substantiva, bij een declinatie horen. Zo vreemd is dat natuurlijk niet, want het zijn naamwoorden die vervoegd worden en waarvan de stam ergens op moet eindigen. De Groep 1 adiectiva bestaan uit adiectiva die ofwel bij de A- ofwel bij de O-declinatie horen. Het verschil tussen A- en O-declinatie is niet meer te zien.
Maar net als bij substantiva uit de O-declinatie die eindigden op -rus (in de nom. enkelvoud) vertonen de adiectiva die in de nom. enkelvoud mannelijk op -rus zouden eindigen wat klankveranderingen:
equus pulcher = een mooi paard gemma pulchra = een mooi juweel homo liber = een vrije man femina libera = een vrije vrouw
Afhankelijk of het adiectivum oorspronkelijk een e voor de r had staan of niet, wordt de e ook behouden of niet.
De vervoeging van pulcher, mooi:
|
|
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
En de vervoeging van liber, vrij:
|
|
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Afgezien van de nominativus enkelvoud mannelijk is de vervoeging dus gelijk aan die van bonus.
Naamwoordelijk gezegde[bewerken]
In les 1 hebben we er al kennis mee gemaakt, maar we hebben er niet veel over gezegd: het naamwoordelijk gezegde. Nu gaan we er wat dieper op in.
Laten we het voorbeeld uit les 1 er nog eens bij halen:
nauta sum ik ben een matroos nautae sumus wij zijn matrozen nauta es jij bent een matroos nautae estis jullie zijn matrozen nauta est hij is een matroos nautae sunt zij zijn matrozen
In een naamwoordelijk gezegde verbindt een koppelwerkwoord (in dit geval esse) een eigenschap aan het onderwerp, ook als het onderwerp niet vermeld is (zoals in de voorbeelden hierboven). Die eigenschap kan worden uitgedrukt door een substantivum of een adiectivum, het zogenaamde naamwoordelijk deel van het gezegde:
Flavia ancilla est = Flavia is een slavin (substantivum) Flavia pulchra est = Flavia is mooi (adiectivum) Puer servus est = de jongen is een slaaf (substantivum) Puer magnus est = de jongen is groot (adiectivum) Aedificium amphitheatrum est = het gebouw is een amfitheater (substantivum) Aedificium rotundum est = het gebouw is rond (adiectivum)
Het Latijn kan behalve het persoonlijk voornaamwoord ook het werkwoord esse weglaten. Bovenstaande voorbeelden kunnen daarom ook als volgt geschreven worden, zonder verlies van betekenis:
Flavia ancilla = Flavia is een slavin Flavia pulchra = Flavia is mooi Puer servus = de jongen is een slaaf Puer magnus = de jongen is groot Aedificium amphitheatrum = het gebouw is een amfitheater Aedificium rotundum = het gebouw is rond
Net als bij het substantivum en een bijbehorend adiectivum treedt er tussen het onderwerp en naamwoordelijk deel van het gezegde een vorm van congruentie op: het naamwoordelijk deel van het gezegde heeft hetzelfde getal en naamval als het onderwerp. Aangezien het onderwerp altijd in de nominativus staat, staat ook het naamwoordelijk deel van het gezegde altijd in de nominativus. Indien het naamwoordelijk deel een adiectivum is moet ook het geslacht overeenkomen met dat van het onderwerp:
1. Villa aedificium [est] = de boerderij is een gebouw 2. Villa magna [est] = de boerderij is groot
In de eerste zin worden twee substantiva aan elkaar verbonden, namelijk villa dat een vrouwelijk substantivum is, en aedificium dat een onzijdig substantivum is. Zowel villa als aedificium staan in de nominativus en het enkelvoud, maar ze hebben een verschillend geslacht.
In de tweede zin wordt een substantivum met een adiectivum verbonden, namelijk villa en magna. Zowel villa als magna staan in de nominativus, vrouwelijk enkelvoud, dus het adiectivum heeft ook het geslacht van het onderwerp overgenomen.
Terminologie[bewerken]
- praesens
- de onvoltooid tegenwoordige tijd.
- perfectum
- de voltooid tegenwoordige tijd.
- naamwoordelijk gezegde
- een gezegde waarbij een koppelwerkwoord een eigenschap aan het onderwerp toekent.
- copula
- Latijnse term voor koppelwerkwoord.
Woordenlijst[bewerken]
| aedificium, -i (n) | gebouw |
| ante (+acc) | voor |
| caupona, -ae (f) | kroeg, herberg |
| circus, -i (m) | renbaan |
| Circus Maximus (m) | het Circus Maximus in Rome |
| excedere, excessi, excessum | verlaten, weggaan (uit); (ex) A[abl] excedere: uit A weggaan |
| habere, habui, habitum (E) | hebben, bezitten |
| heri | gisteren |
| Gallia, -ae (f) | Gallië |
| Gallus, -i (m) | Galliër |
| ibi | daar |
| imperator, imperatoris (m) | keizer |
| inire, inii, initum (I) | binnengaan; (in) A[acc] inire: A binnengaan |
| inspectare, inspectavi, inspectatum (A) | kijken naar |
| legere, legi, lectum (C) | lezen |
| liber, -era, -erum | vrij |
| liber, -bri (m) | boek |
| ludi circenses (m) | circusspelen |
| ludus, -i (m) | spel; meervoud: openbare spelen |
| nomen, nominis (n) | naam |
| paulo serius | even later |
| porta, -ae (f) | poort |
| Porta Capena (f) | de Porta Capena: een poort in de stadsmuur (de muur van Servius Tullius) waar de via Appia doorheen liep. |
| postea | daarna |
| pulcher, -chra, -chrum | mooi |
| rotundus, -a, -um | rond |
| uxorem ducere, duci, ductum (C) | huwen (van de man); A[acc] uxorem ducere: A huwen |
| via Appia (f) | de via Appia, een van de belangrijkste wegen die in en uit Rome leidden. |
| villa, -ae (f) | boerderij, landgoed |
Oefeningen[bewerken]
- Vertaal naar het Nederlands:
- Agricolae agros araverunt.
- Aratra equique agricolis sunt.
- Ego tibi libros dedi.
- Tu mihi libros donavisti.
- Quintus Flaviam pulchram uxorem ducit.
- Caius Iulius Caesar imperator.
- Een bezoek aan een vriend:
- Mihi amicus est. Nomen amici Caius. Heri in via Appia ambulavi et per Portam Capenam in Romam inii. Paulo serius Circum Maximum vidi. Ibi amico ante portam circi obviam fui. Circum intravimus et ludos circenses inspectavimus. Postea ex circo excessimus et cauponam intravimus. Ibi vinum bibimus.
- Benoem de vormen (alle vormen als er meerdere zijn):
- pulchrarum
- aedificio
- libris
- stetisti
- regis
- vinco
- cauponis
- excessistis
- liberis
- init
- iniit
- imperatoribus
- Vul de juiste woorden in aan de hand van de vertaling:
1. Puella ... est. Het is een mooi meisje. 2. Ex ... discedo. Ik verlaat het theater. 3. Agricolae ... ...que sunt. De boer heeft een ezel en een paard. 4. Servum ab mangone ... . Ik kocht een slaaf van de slavenhandelaar. 5. Homo ... ... legit. De vrije man leest een boek.
- Geef het perfectum van de volgende woorden.
- Voorbeeld:
ducere leiden 1. s. duxi 2. s. duxisti 3. s. duxit 1. p. duximus 2. p. duxistis 3. p. duxerunt
- excedere
- inscribere
- ululare
- stare
- ire
- dare
- ambulare
- ferire
- esse
- audire